دانلود دعا از نوحه با صدا مداحی جدید مولودی روایت حکایت داستان حدیث ۹۰

دانلود جدیدترین نوحه مداحی ها مراثی روضه دعاهای زیبا با معنی احادیث حکایات روایات کمیل معراج بوی سیب ۱۳۸۹ ۱۳۹۰ کریمی قطری ذاکر

دانلود دعا از نوحه با صدا مداحی جدید مولودی روایت حکایت داستان حدیث ۹۰

دانلود جدیدترین نوحه مداحی ها مراثی روضه دعاهای زیبا با معنی احادیث حکایات روایات کمیل معراج بوی سیب ۱۳۸۹ ۱۳۹۰ کریمی قطری ذاکر

متن تفسیر نمونه جلد 8 -

متن تفسیر نمونه جلد 8



در ادامه مطلب



نام کتاب : تفسیر نمونه جلد 8

مؤ لف : جمعی از فضلا



آیه (60) : انما الصدقت للفقراء و المسکین و العملین علیها و المؤ لفة قلوبهم و فى الرقاب...
 تفسیر :
 نکته ها
 1- فرق میان (فقیر) و (مسکین )
 2- آیا لازم است زکات به هشت قسمت مساوى تقسیم شود؟
 3- در چه زمانى زکات واجب شد؟
 4- منظور از مؤ لفة قلوبهم چه اشخاصى هستند؟
 5- نقش زکات در اسلام
 نکته آخر
 آیه (61) : و منهم الذین یؤ ذون النبى و یقولون هو اءذن قل اءذن خیر لکم یؤ من بالله...
 شان نزول :
 تفسیر :
 آیات (62) و (63) : یحلفون بالله لکم لیرضوکم و الله و رسوله اءحق اءن یرضوه اءن کانوا مؤ منین...
 شان نزول :
 تفسیر:
 آیات (64) تا (66) : یحذر المنفقون اءن تنزل علیهم سورة تنبئهم بما فى قلوبهم قل استهزءوا...
 شان نزول :
 تفسیر:
 آیات (67) تا (70) : المنفقون و المنفقت بعضهم من بعض یأ مرون بالمنکر و ینهون عن المعروف...
 تفسیر :
 آیات (71) و (72) : و المؤ منون و المؤ منت بعضهم اولیاء بعض یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر...
 تفسیر:
 آیه (73) : یایها النبى جهد الکفار و المنفقین و اغلظ علیهم و ماوئهم جهنم و بئس المصیر...
 تفسیر :
 آیه (74) : یحلفون بالله ما قالوا و لقد قالوا کلمة الکفرو کفروا بعد إ سلمهم و هموا بمالم...
 شان نزول :
 تفسیر :
 آیات (75) تا (78) : و منهم من عهد الله لئن ءاتئنا من فضله لنصدقن و لنکونن من الصلحین...
 شان نزول :
 تفسیر :
 آیات (79) و (80) : الذین یلمزون المطوعین من المومنین فى الصدقت و الذین لا یجدون الا جهدهم...
 شان نزول :
 تفسیر :
 آیات (81) تا (83) : فرح المخلفون بمقعدهم خلف رسول الله و کرهوا ان یجهدوا بامولهم و انفسهم...
 تفسیر :
 آیات (84) و (85) : و لا تصل على احد منهم مات ابدا و لا تقم على قبره انهم کفروا بالله و رسوله...
 تفسیر :
 آیات (86) تا (89) : و إ ذا اءنزلت سورة اءن ءامنوا بالله و جهدوا مع رسوله استذنک اءولوا الطول منهم...
 تفسیر :
 آیه (90) : و جاء المعذرون من الا عراب لیؤ ذن لهم و قعد الذین کذبوا الله و رسوله سیصیب...
 تفسیر :
 آیات (91) تا (93) : لیس على الضعفاء و لا على المرضى و لا على الذین لا یجدون ما ینفقون...
 شاءن نزول :
 تفسیر :
 آیات (94) تا (96) : یعتذرون إ لیکم إ ذا رجعتم إ لیهم قل لا تعتذروا لن نؤ من لکم قد نبأ نا الله من اءخبارکم...
 شان نزول :
 تفسیر :
 آیات (97) تا (99) : الا عراب اءشد کفرا و نفاقا و اءجدر اءلا یعلموا حدود ما اءنزل الله على رسوله و الله علیم حکیم...
 تفسیر :
 نکته ها
 آیه (100) : و السبقون الا ولون من المهجرین و الا نصار و الذین اتبعوهم بإ حسن رضى الله...
 تفسیر :
 نکته ها
 1 - موقعیت پیشگامان
 2 - تابعین چه اشخاصى بودند؟
 3 - نخستین مسلمان چه کسى بود؟
 4 - آیا همه صحابه افراد صالحى بودند؟
 آیه (101) : و ممن حولکم من الا عراب منفقون و من اءهل المدینة مردوا على النفاق لا تعلمهم...
 تفسیر :
 آیه (102) : و ءاخرون اعترفوا بذنوبهم خلطوا عملا صلحا و ءاخر سیا عسى الله ...
 شاءن نزول :
 تفسیر:
 آیات (103) تا (105) : خذ من اءمولهم صدقة تطهرهم و تزکیهم بها و صل علیهم إ ن صلوتک...
 تفسیر:
 نکته ها
 آیه (106) : ءاخرون مرجون لا مر الله اما یعذبهم و اما یتوب علیهم و الله علیم حکیم...
 شان نزول :
 تفسیر :
 آیات (107) تا (110) : و الذین اتخذوا مسجدا ضرارا و کفرا و تفریقا بین المؤ منین و ارصادا لمن حارب الله...
 شان نزول :
 تفسیر :
 نکته ها
 آیات (111) و (112) : ان الله اشترى من المؤ منین انفسهم و اموالهم بان لهم الجنة یقتلون فى سبیل الله...
 تفسیر :
 آیات (113) و (114) : ما کان للنبى و الذین ءامنوا اءن یستغفروا للمشرکین و لو کانوا اءولى قربى...
 شان نزول :
 تفسیر:
 آیات (115) و (116) : و ما کان الله لیضل قوما بعد إ ذ هدئهم حتى یبین لهم ما یتقون إ ن الله بکل شى ء علیم...
 شان نزول :
 تفسیر:
 آیات (117) و (118) : لقد تاب الله على النبى و المهجرین و الا نصار الذین اتبعوه فى ساعة العسرة...
 شان نزول :
 تفسیر:
 نکته ها
 1 - منظور از توبه خدا بر پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) چیست ؟
 2 - چرا از جنگ تبوک به ساعة العسرة تعبیر شده است ؟!
 نکته 3
 4 - یک درس بزرگ براى همیشه
 5 - غزوه تبوک و دستاوردهایش
 آیه (119) : یأ یها الذین ءامنوا اتقوا الله و کونوا مع الصدقین...
 تفسیر:
 آیات (120) و (121) : ما کان لا هل المدینة و من حولهم من الا عراب ان یتخلفوا عن رسول الله...
 تفسیر :
 نکته ها
 آیه (122) : و ما کان المؤ منون لینفروا کافة فلو لا نفر من کل فرقة منهم طائفة لیتفقهوا فى الدین...
 شان نزول :
 تفسیر :
 نکته ها
 آیه (123) : یا ایها الذین امنوا قتلوا الذین یلونکم من الکفار و لیجدوا فیکم غلظة و اعلموا ان الله مع المتقین...
 تفسیر :
 آیات (124) و (125) : و اذا ما انزلت سورة فمنهم من یقول ایکم زادته هذه ایمنا فاما الذین امنوا...
 تفسیر :
 نکته ها
 آیات (126) و (127) : او لا یرون انهم یفتنون فى کل عام مرة او مرتین ثم لا یتوبون و لا هم یذکرون...
 تفسیر :
 آیات (128) و (129) : لقد جاءکم رسول من انفسکم عزیز علیه ما عنتم حریص علیکم بالمؤ منین رءوف رحیم...
 تفسیر :
 سوره یونس (علیه السلام )
 آیات (1) و (2) : الر تلک ءایت الکتب الحکیم...
 تفسیر:
 آیات (3) و (4) : إ ن ربکم الله الذى خلق السموت و الا رض فى ستة اءیام ثم استوى على...
 تفسیر:
 نکته ها
 آیات (5) و (6) : هو الذى جعل الشمس ضیاء و القمر نورا و قدره منازل لتعلموا عدد السنین...
 تفسیر:
 نکته ها
 آیات (7) تا (10) : إ ن الذین لا یرجون لقاءنا و رضوا بالحیوة الدنیا و اطمأ نوا بها و الذین...
 تفسیر:
 نکته ها
 آیات (11) و (12) : و لو یعجل الله للناس الشر استعجالهم بالخیر لقضى إ لیهم اءجلهم فنذر الذین
 تفسیر:
 نکته ها
 آیات (13) و (14) : و لقد اءهلکنا القرون من قبلکم لما ظلموا و جاءتهم رسلهم بالبینت و ما کانوا...
 تفسیر :
 نکته ها
 آیات (15) تا (17) : و اذا تتلى علیهم ایاتنا بینت قال الذین لا یرجون لقاءنا ائت بقران غیر هذا او بدله...
 شان نزول :
 تفسیر :
 نکته ها
 آیه (18) : و یعبدون من دون الله ما لا یضرهم و لا ینفعهم و یقولون هؤ لاء شفعؤ نا عند الله...
 تفسیر :
 آیه (19) : و ما کان الناس الا امة وحدة فاختلفوا و لو لا کلمة سبقت من ربک لقضى بینهم فیما فیه یختلفون...
 تفسیر :
 آیه (20) : و یقولون لو لا اءنزل علیه ایة من ربه فقل انما الغیب لله فانتظروا انى معکم من المنتظرین.
 تفسیر :
 نکته ها
 آیات (21) تا (23) : و اذا اءذقنا الناس رحمة من بعد ضراء مستهم اذا لهم مکر فى ایاتنا قل الله اءسرع...
 تفسیر :
 نکته ها
 آیات (24) و (25) : انما مثل الحیوة الدنیا کماء اءنزلنه من السماء فاختلط به نبات الا رض مما یاءکل الناس...
 تفسیر :
 نکته ها
 آیات (26) و (27) : للذین اءحسنوا الحسنى و زیادة و لا یرهق وجوههم قتر و لا ذلة اءولئک اءصحب...
 تفسیر :
 آیات (28) تا (30) : و یوم نحشرهم جمیعا ثم نقول للذین اءشرکوا مکانکم اءنتم و شرکاؤ کم فزیلنا...
 تفسیر :
 آیات (31) تا (33) : قل من یرزقکم من السماء و الا رض اءمن یملک السمع و الا بصر و من یخرج الحى من المیت...
 تفسیر :
 آیات (34) تا (36) : قل هل من شرکائکم من یبدؤ ا الخلق ثم یعیده قل الله یبدؤ ا الخلق ثم یعیده فاءنى تؤ فکون...
 تفسیر :
 آیات (37) تا (40) : و ما کان هذا القران اءن یفترى من دون الله و لکن تصدیق الذى بین یدیه...
 تفسیر :
 آیات (41) تا (44) : و ان کذبوک فقل لى عملى و لکم عملکم اءنتم بریون مما اءعمل و اءنا برى ء مما تعملون...
 تفسیر :
 نکته ها
 آیات (45) تا (47) : و یوم یحشرهم کأ ن لم یلبثوا إ لا ساعة من النهار یتعارفون بینهم قد خسر الذین...
 تفسیر:
 آیات (48) تا (52) : و یقولون متى هذا الوعد إ ن کنتم صدقین...
 تفسیر:
 نکته ها
 آیات (53) تا (56) : و یستنبونک اء حق هو قل إ ى و ربى إ نه لحق و ما اءنتم بمعجزین...
 تفسیر:
 نکته ها
 آیات (57) و (58) : یأ یها الناس قد جاءتکم موعظة من ربکم و شفاء لما فى الصدور و هدى و رحمة للمؤ منین...
 تفسیر:
 نکته ها
 آیات (59) تا (61) : قل اریتم ما انزل الله لکم من رزق فجعلتم منه حرما و حللا قل الله اذن لکم اءم على الله تفترون...
 تفسیر:
 نکته ها
 آیات (52) تا (65) : اءلا ان اءولیاء الله لا خوف علیهم و لا هم یحزنون...
 تفسیر:
 آیات (66) و (67) : اءلا ان لله من فى السماوات و من فى الا رض و ما یتبع الذین یدعون من دون الله...
 تفسیر:
 نکته ها
 آیات (68) تا (70) : قالوا اتخذ الله ولدا سبحنه هو الغنى له ما فى السماوات و ما فى الارض ان عندکم...
 تفسیر:
 نکته ها
 آیات (71) تا (73) : و اتل علیهم نبا نوح اذ قال لقومه یقوم ان کان کبر علیکم مقامى و تذکیرى...
 تفسیر :
 آیه (74) : ثم بعثنا من بعده رسلا الى قومهم فجاءوهم بالبینت فما کانوا لیؤ منوا بما کذبوا...
 تفسیر :
 نکته ها
 آیات (75) تا (78) : ثم بعثنا من بعدهم موسى و هارون الى فرعون و ملایه بایتنا فاستکبروا و کانوا قوما مجرمین...
 تفسیر :
 آیات (79) تا (82) : و قال فرعون ائتونى بکل سحر علیم...
 تفسیر :
 آیات (83) تا (86) : فما ءامن لموسى إ لا ذریة من قومه على خوف من فرعون و ملایهم اءن یفتنهم...
 تفسیر:
 آیات (88) تا (89) : و اءوحینا إ لى موسى و اءخیه اءن تبوءا لقومکما بمصر بیوتا و اجعلوا بیوتکم...
 تفسیر:
 آیات (90) تا (93) : و جوزنا ببنى إ سرءیل البحر فأ تبعهم فرعون و جنوده بغیا و عدوا حتى إ ذا اءدرکه...
 تفسیر:
 آیات (94) تا (97) : فإ ن کنت فى شک مما اءنزلنا إ لیک فسل الذین یقرءون الکتب من قبلک لقد جاءک...
 تفسیر:
 آیه (98) : فلو لا کانت قریة ءامنت فنفعها إ یمنها إ لا قوم یونس لما ءامنوا کشفنا عنهم عذاب...
 تفسیر:
 آیات (99) و (100) : و لو شاء ربک لامن من فى الا رض کلهم جمیعا اء فأ نت تکره الناس حتى یکونوا مؤ منین...
 تفسیر:
 نکته ها
 آیات (101) تا (103) : قل انظروا ما ذا فى السماوات و الا رض و ما تغنى الایت و النذر عن قوم لا یؤ منون...
 تفسیر :
 آیات (104) تا (107) : قل یا اءیها الناس ان کنتم فى شک من دینى فلا اءعبد الذین تعبدون من دون الله...
 تفسیر :
 آیات (108) و (109) : قل یاء ایها الناس قد جاءکم الحق من ربکم فمن اهتدى فانما یهتدى لنفسه...
 تفسیر :

 
 

   


آیه و ترجمه


انما الصدقت للفقراء و المسکین و العملین علیها و المؤ لفة قلوبهم و فى الرقاب و الغرمین و فى سبیل الله و ابن السبیل فریضة من الله و الله علیم حکیم (60)



ترجمه :

60- زکات مخصوص فقراء و مساکین و کارکنانى است که براى (جمع آورى ) آن کار مى کنند، و کسانى که براى جلب محبتشان اقدام مى شود، و براى (آزادى ) بردگان ، و بدهکاران ، و در راه (تقویت آئین خدا، و واماندگان در راه ، این یک فریضه (مهم ) الهى است و خداوند دانا و حکیم است .
تفسیر :
مصارف زکات و ریزهکاریهاى آن
در تاریخ اسلام دو دوران مشخص دیده مى شود، دوران مکه که همت پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) و مسلمانان در آن مصروف تعلیم و تربیت نفرات و آموزش و تبلیغ مى شد، و دوران مدینه که پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) در آن دست به تشکیل حکومت اسلامى و پیاده کردن و اجراى تعلیمات اسلام ، از طریق این حکومت صالح زد. بدون شک یکى از ابتدائى و ضروریترین مساءله ، به هنگام تشکیل حکومت تشکیل (بیت المال ) است که به وسیله آن نیازهاى اقتصادى حکومت بر آورده شود، نیازهائى که در هر حکومتى بدون استثناء وجود دارد.
به همین دلیل یکى از نخستین کارهائى که پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) در مدینه انجام داد تشکیل بیت المال بود که یکى از منابع آنرا (زکات ) تشکیل میداد، و طبق مشهور
این حکم در سال دوم هجرت پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) تشریع شد. البته همانگونه که بعدا به خواست خدا اشاره خواهیم کرد، حکم زکات قبلا در مکه نازل شده بود، اما نه به صورت وجوب جمع آورى در بیت المال ، بلکه خود مردم اقدام به پرداخت آن مى کردند، ولى در مدینه دستور جمع آورى و (تمرکز) آن از ناحیه خداوند در آیه 103 توبه صادر گردید.
آیه مورد بحث که مسلما بعد از آیه وجوب اخذ زکات نازل شده ، (هر چند در قرآن از آن ذکر گردیده است ) مصارف گوناگون زکات را بیان مى کند.
و جالب اینکه آیه ، با کلمه انما که دلیل بر انحصار است ، آغاز شده ، و این نشان مى دهد که بعضى از افراد خود خواه ، یا بیخبر، انتظار داشتند بدون هیچگونه استحقاق ، سهمى از زکات دریافت دارند که با کلمه انما دست رد به سینه همه آنها زده شده است . در دو آیه قبل از این آیه ، نیز این معنى منعکس بود که بعضى بر پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم خرده مى گرفتند که چرا سهمى از زکات را در اختیار آنها نمى گذارد و حتى در صورت محروم شدن از آن خشمگین مى شدند، اما به هنگام برخوردارى ابراز رضایت مى کردند. به هر حال آیه فوق به روشنى مصارف واقعى زکات را بیان کرده ، و به تمام توقعات بیجا پایان مى دهد، و آنرا در هشت مصرف خلاصه مى کند:
1 - (فقراء) نخست مى گوید: (صدقات و زکات براى فقیران است ) (انما الصدقات للفقراء).
2- (مساکین ) (والمساکین ). در اینکه فقیر و مسکین با هم چه تفاوتى دارند بحثى است که در پایان تفسیر آیه خواهد آمد.
3- (عاملان ) و جمع آورى کنندگان زکات (والعاملین علیها).
این گروه در حقیقت کارمندان و کارکنانى هستند که براى جمع آورى
زکات و اداره بیت المال اسلام تلاش و کوشش مى کنند، و آنچه به آنها داده مى شود در حقیقت به منزله مزد و اجرت آنها است ، و لذا فقر در این گروه به هیچوجه شرط نیست .
4- (مؤ لفة قلوبهم ) یعنى کسانى که انگیزه معنوى نیرومندى براى پیشبرد اهداف اسلامى ندارند، و با تشویق مالى میتوان تاءلیف قلب ، و جلب محبت آنان نمود (والمؤ لفة قلوبهم ).
توضیح بیشتر درباره این گروه بعدا خواهد آمد.
5- (آزاد ساختن بردگان ) (وفى الرقاب ).
یعنى سهمى از زکات ، تخصیص به مبارزه با بردگى ، و پایان دادن به این موضوع ضد انسانى ، داده مى شود، و همانگونه که در جاى خود گفتهایم برنامه اسلام در مورد بردگان برنامه (آزادى تدریجى ) است که نتیجه نهائیش آزاد ساختن همه بردگان بدون روبرو شدن به واکنشهاى نامطلوب اجتماعى آن مى باشد، و تخصیص سهمى از زکات ، به این موضوع ، گوشهاى از این برنامه را تشکیل میدهد.
6- (اداء دین بدهکاران ) و آنها که بدون جرم و تقصیر زیر بار بدهکارى مانده و از اداى آن عاجز شده اند (والغارمین ).
7- (در راه خدا) (و فى سبیل الله ).
همانگونه که در پایان آیه اشاره خواهیم کرد منظور از آن تمام راههائى است که به گسترش و تقویت آئین الهى منتهى شود، اعم از مساءله جهاد و تبلیغ و مانند آن .
8- (واماندگان در راه ) (وابن السبیل ).
یعنى مسافرانى که بر اثر علتى در راه مانده ، و زاد و توشه و مرکب کافى براى رسیدن به مقصد ندارند، هر چند افراد فقیر و بیبضاعتى نیستند، ولى بر اثر
دزد زدگى ، یا بیمارى ، یا گم کردن اموال خود، و یا علل دیگر، به چنین وضعى افتاده اند، اینگونه اشخاص را باید از طریق زکات به مقدارى که براى رسیدن به مقصد لازم است بى نیاز ساخت .
در پایان آیه به عنوان تاءکید روى مصارف گذشته مى فرماید: (این فریضه الهى است ) (فریضة من الله ).
و بدون شک این فریضه ، حساب شده ، و کاملا دقیق ، و جامع مصلحت فرد و اجتماع است ، زیرا (خداوند دانا و حکیم است ) (و الله علیم حکیم ).
در اینجا به چند نکته باید توجه کرد:
نکته ها
1- فرق میان (فقیر) و (مسکین )
در میان مفسران گفتگو است که آیا فقیر و مسکین ، مفهوم واحدى دارند و به عنوان تاءکید در آیه فوق ذکر شده اند؟ و بنابراین مصارف زکات ، هفت مصرف مى شود، و یا اینکه دو مفهوم مخالف دارند؟
غالب مفسران و فقها احتمال دوم را پذیرفتهاند، ولى در میان طرفداران این عقیده ، نیز در تفسیر این دو کلمه ، گفتگوهاى زیادى است ، اما آنچه نزدیکتر به نظر مى رسد این است که (فقیر) به معنى کسى است که در زندگى خود کمبود مالى دارد، هر چند مشغول کسب و کارى باشد و هرگز از کسى سؤ ال نکند، اما (مسکین ) کسى است که نیازش شدیدتر است و دستش از کار کوتاه است ، و به همین جهت از این و آن سؤ ال مى کند.
شاهد این موضوع ، نخست ریشه لغت مسکین است که از ماده (سکون ) گرفته شده ، گویا چنین کسى بر اثر شدت فقر، ساکن و زمینگیر شده است .
دیگر اینکه ملاحظه موارد استعمال این دو کلمه در قرآن معنى فوق را تاءیید
مى کند، از جمله در آیه 16 سوره بلد میخوانیم : او مسکینا ذا متربة : یا مسکین خاک نشینى را اطعام کند و در آیه 8 سوره نساء میخوانیم : و اذا حضر القسمة اولوا القربى و الیتامى و المساکین فارزقوهم : هر گاه خویشاوندان و یتیمان و مسکینان ، در موقع تقسیم ارث ، حضور یابند، چیزى از آن به آنها ببخشید از این تعبیر استفاده مى شود که منظور از مساکین سائلانى است که گاه در این مواقع حضور مى یابند.
و در آیه 24 سوره قلم میخوانیم ان لا یدخلنها الیوم علیکم مسکین : امروز هیچ مسکینى نباید در محوطه زراعت شما حضور یابد! که اشاره به - سائلان است .
همچنین تعبیر به اطعام مسکین یا طعام مسکین در آیات متعددى از قرآن نشان میدهد که مساکین افراد گرسنهاى هستند که حتى نیاز به یک وعده غذا دارند.
در حالى که از پارهاى از موارد استعمال کلمه (فقیر) در قرآن به خوبى استفاده مى شود که افراد آبرومندى که هرگز روى سؤ ال ندارند اما گرفتار کمبود مالى هستند، در مفهوم این کلمه واردند، مانند آنچه در آیه 273 سوره بقره دیده مى شود للفقراء الذین احصروا فى سبیل الله لا یستطیعون ضربا فى الارض یحسبهم الجاهل اغنیاء من التعفف : (انفاق براى فقیرانى است که در راه خدا گرفتار شده اند، و آنچنان ظاهر خویش را حفظ مى کنند که جاهل از شدت عفت نفس آنان ، چنین مى پندارد که غنى و بى نیازند).
از همه اینها گذشته در روایتى که محمد بن مسلم از امام صادق (علیهالسلام ) یا امام باقر (علیهالسلام ) نقل کرده مى خوانیم که از آن حضرت درباره (فقیر) و (مسکین ) سؤ ال کردند، فرمود: الفقیر الذى لا یسئل و المسکین الذى هو اجهد منه الذى یسئل : (فقیر کسى است که سؤ ال نمى کند، و مسکین حالش از او سخت تر است ،
و کسى است که از مردم سؤ ال و تقاضا مى کند) (1).
همین مضمون در حدیث دیگرى از ابو بصیر از امام صادق (علیهالسلام ) نقل شده است ، و هر دو صراحت در مفهوم فوق دارد.
البته پارهاى از قرائن گواهى بر خلاف آنچه در بالا گفتیم مى دهد، ولى هر گاه مجموع قرائن موجود را در نظر بگیریم ، روشن مى شود که حق همان است که در بالا گفته شد.
2- آیا لازم است زکات به هشت قسمت مساوى تقسیم شود؟
بعضى از مفسران یا فقهاء عقیده دارند که ظاهر آیه فوق این است که باید زکات مال به هشت سهم مساوى تقسیم گردد، و هر کدام در مصرف خود صرف شود، مگر اینکه مقدار زکات بقدرى ناچیز باشد که نتوان آنرا به هشت سهم قابل ملاحظه تقسیم کرد.
ولى اکثریت قاطع فقها براینند که اصناف هشتگانه فوق مواردى است که صرف زکات در آنها مجاز است ، و تقسیم کردن در آن واجب نیست .
سیره قطعى پیغمبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) و امامان اهلبیت (علیهمالسلام ) و یاران آنها نیز این معنى را تاءیید مى کند، به علاوه با توجه به اینکه زکات یک مالیات اسلامى است و حکومت اسلامى موظف است آنرا از مردم وصول کند، و هدف از تشریع آن رفع نیازمندیهاى گوناگون جامعه اسلامى مى باشد، طبعا چگونگى مصرف آن در این مصارف هشتگانه بستگى به ضرورتهاى اجتماعى از یکسو، و نظر حکومت اسلامى از سوى دیگر دارد.
3- در چه زمانى زکات واجب شد؟
از آیات مختلف قرآن از جمله آیه 156 سوره اعراف ، و آیه 3 سوره نمل ، و آیه 4 سوره لقمان ، و آیه 7 سوره فصلت که همه از سورههاى مکى هستند، چنین استفاده مى شود که حکم وجوب زکات در مکه نازل شده است ، و مسلمانان موظف به انجام این وظیفه اسلامى بوده اند، ولى به هنگامى که پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) به مدینه آمد و پایه حکومت اسلامى را گذارد و طبعا نیاز به تشکیل بیت المال پیدا کرد، از طرف خداوند ماموریت یافت که زکات را از مردم شخصا بگیرد (نه اینکه خودشان به میل و نظر خود در مصارف آن صرف کنند).
آیه شریفه خذ من اموالهم صدقة ... (سوره توبه 103) در این هنگام نازل ، شد، و مشهور این است که این در سال دوم هجرت بود، سپس مصارف زکات به طور دقیق در آیه مورد بحث که آیه 60 سوره توبه است بیان گردید، و جاى تعجب نیست که تشریع اخذ زکات در آیه 103 باشد و ذکر مصارف آن که مى گویند در سال نهم هجرت نازل شده در آیه 60، زیرا مى دانیم آیات قرآن بر طبق تاریخ نزول جمع آورى نشده ، بلکه به فرمان پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) هر کدام در مورد مناسب قرار داده شده است .
4-- منظور از مؤ لفة قلوبهم چه اشخاصى هستند؟
آنچه از تعبیر مؤ لفة قلوبهم فهمیده مى شود آن است که یکى از مصارف زکات کسانى هستند که به خاطر ایجاد الفت و محبت به آنها زکات داده مى شود، ولى آیا منظور از آن کفار و غیر مسلمانانى است که به خاطر استفاده از همکارى آنها در جهاد از طریق کمک مالى تشویق مى شوند ؟ یا مسلمانان ضعیف الایمان را نیز شامل میگردد ؟
همانگونه که در مباحث فقهى گفته ایم مفهوم آیه ، و همچنین پارهاى از روایات که در این زمینه وارد شده مفهوم وسیعى دارد، و تمام کسانى را که با تشویق مالى ، از آنها به نفع اسلام و مسلمین جلب محبت مى شود، در بر مى گیرد، و دلیلى بر تخصیص آن به کفار نیست .
5- نقش زکات در اسلام
با توجه به اینکه اسلام به صورت یک مکتب صرفا اخلاقى ، و یا فلسفى و اعتقادى ، ظهور نکرد، بلکه به عنوان یک (آئین جامع ) که تمام نیازمندیهاى مادى و معنوى در آن پیشبینى شده ، پا به عرصه ظهور گذاشت ، و نیز با توجه به اینکه اسلام ، از همان عصر پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم )، با تاءسیس حکومت همراه بود، و همچنین با توجه به اینکه اسلام توجه خاصى به حمایت از محرومان و مبارزه با فاصله طبقاتى دارد، روشن مى شود که نقش بیت المال ، و زکات که یکى از منابع درآمد بیت المال است ، از مهمترین نقشها است .
شک نیست که هر جامعهاى داراى افرادى از کار افتاده ، بیمار، یتیمان بى سرپرست ، معلولین ، و امثال آنها مى باشد که باید مورد حمایت قرار گیرند. و نیز براى حفظ موجودیت خود در برابر هجوم دشمن ، نیاز به سربازان مجاهدى دارد که هزینه آنها از طرف حکومت پرداخته مى شود،
همچنین کارمندان حکومت اسلامى ، دادرسان و قضات ، و نیز وسائل تبلیغاتى و مراکز دینى ، هر کدام نیازمند به صرف هزینهاى است که بدون یک پشتوانه مالى منظم ، و مطمئن ، سامان نمى پذیرد.
به همین دلیل در اسلام مساءله زکات که در حقیقت یکنوع (مالیات بر - درآمد و تولید و (مالیات بر ثروت راکد) محسوب مى شود، از اهمیت خاصى برخوردار است ، تا آنجا که در ردیف مهمترین عبادات قرار گرفته ، و در بسیارى
از موارد با نماز همراه ذکر شده ، و حتى شرط قبولى نماز شمرده شده است !
حتى در روایات اسلامى میخوانیم که اگر حکومت اسلامى از شخص ، یا اشخاصى ، مطالبه زکات کند، و آنها در برابر حکومت ، ایستادگى کنند و سرباز زنند، مرتد محسوب مى شوند، و در صورتى که اندرزها در مورد آنها سود ندهد، توسل به نیروى نظامى ، در مقابل آنها جایز است ، داستان اصحاب رده (همان گروهى که بعد از پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) سر از پرداخت زکات باز زدند و خلیفه وقت به مبارزه با آنها برخاست و حتى على (علیهالسلام ) این مبارزه را امضاء کرد و شخصا یکى از پرچمداران در میدان جنگ بود) در تواریخ اسلام مشهور است .
در روایتى از امام صادق (علیهالسلام ) میخوانیم : من منع قیراطا من الزکاة فلیس هو بمومن ، و لا مسلم ، و لا کرامة !: کسى که یک قیراط از زکات را نپردازد نه مؤ من است و نه مسلمان و ارزشى ندارد.
جالب توجه اینکه از روایات استفاده مى شود که حدود و مقدار زکات آن چنان دقیقا در اسلام تعیین شده ، که اگر همه مسلمانان زکات اموال خویش را بطور صحیح و کامل بپردازند، هیچ فردى فقیر و محروم در سرتاسر کشور اسلامى باقى نخواهد ماند.
در حدیثى از امام صادق (علیهالسلام ) مى خوانیم ولو ان الناس ادوا زکاة اموالهم ما بقى مسلم فقیرا محتاجا!... و ان الناس ما افتقروا، و لا احتاجوا، و لا جاعوا، و لا عروا، الا بذنوب الاغنیاء!: (اگر همه مردم زکات اموال خود را بپردازند مسلمانى فقیر و نیازمند، باقى نخواهد ماند، و مردم فقیر و محتاج و گرسنه و برهنه نمى شوند مگر به خاطر گناه ثروتمندان )!
و نیز از روایات استفاده مى شود که اداى زکات باعث حفظ اصل مالکیت و
تحکیم پایه هاى آنست ، بطورى که اگر مردم این اصل مهم اسلامى را فراموش کنند شکاف و فاصله میان گروهها آنچنان مى شود که اموال اغنیاء نیز به خطر خواهد افتاد.
در حدیثى از امام موسى بن جعفر (علیهالسلام ) مى خوانیم حصنوا اموالکم بالزکاة : (اموال خود را بوسیله زکات حفظ کنید). همین مضمون از پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) و امیر مؤ منان على (علیهالسلام ) نیز در احادیث دیگر نقل شده است . براى اطلاع بیشتر از این احادیث به ابواب یک و سه و چهار و پنج از ابواب زکات از جلد ششم وسائل مراجعه فرمائید.
نکته آخر
6- آخرین نکتهاى که توجه به آن لازم است این است که در آیه مورد بحث در مورد چهار گروه کلمه (لام ) ذکر شده (انما الصدقات للفقراء و المساکین و العاملین علیها و المؤ لفة قلوبهم ) و این تعبیر معمولا نشانه (ملکیت ) است .
ولى در مورد چهار گروه دیگر کلمه (فى ) آمده است (و فى الرقاب و الغارمین و فى سبیل الله و ابن السبیل ) و این تعبیر معمولا براى بیان مصرف است .
در میان مفسران در تفسیر این (اختلاف تعبیر) گفتگو است ، بعضى معتقدند که گروه چهارگانه اول ، مالک زکات ، مى شوند، و گروه چهارگانه دوم ، مالک ، نخواهند شد، و تنها جایز است زکات در مورد آنان مصرف گردد.
بعضى دیگر معتقدند که این اختلاف تعبیر اشاره به نکته دیگرى است و
آن اینکه گروه چهارگانه دوم استحقاق بیشترى براى زکات دارند، زیرا کلمه (فى ) براى بیان ظرفیت است ، گویا این گروه چهارگانه ظرف زکات مى باشند و زکات مظروف آنها است ، در حالى که گروههاى نخستین چنین نیستند.
ولى ما در اینجا احتمال دیگرى را انتخاب کردهایم و آن اینکه شش گروه (فقراء، مساکین ، عاملین علیها، مؤ لفة قلوبهم ، غارمین ، و ابن السبیل که بدون فى ذکر شده اند یکسان مى باشند و عطف بر یکدیگر و دو گروه دیگر که (فى الرقاب ) و (فى سبیل الله ) است و با کلمه (فى ) بیان گردیده ، وضع خاصى دارند، شاید این تفاوت تعبیر از این نظر باشد که گروههاى ششگانه مى توانند مالک زکات شوند، و مى توان زکات را به خود آنها پرداخت (حتى بدهکاران و کسانى که از اداى دین خود ناتوانند، البته در صورتى که اطمینان داشته باشیم آنرا در مورد اداى دین خود مصرف مى کنند).
ولى دو گروه مالک زکات نمى شوند، و نمى توان به آنها پرداخت ، بلکه باید در مورد آنها مصرف گردد، مثلا بردگان را باید از طریق زکات خرید و آزاد کرد، روشن است که آنها در این صورت مالک زکات نمى شوند، و همچنین مواردى که تحت عنوان (فى سبیل الله ) مندرج است ، از قبیل هزینه جهاد، تهیه اسلحه و یا ساختن مسجد و مراکز دینى و مانند آنها هیچیک مالک زکات نیستند، بلکه مصرف آنند.
و به هر حال این تفاوت در تعبیر نشان میدهد که تا چه اندازه تعبیرات قرآن حساب شده است .
آیه و ترجمه


و منهم الذین یؤ ذون النبى و یقولون هو اءذن قل اءذن خیر لکم یؤ من بالله و یؤ من للمؤ منین و رحمة للذین اءمنوا منکم و الذین یؤ ذون رسول الله لهم عذاب اءلیم (61)



ترجمه :

61- از آنها کسانى هستند که پیامبر را آزار مى دهند، و مى گویند او خوشباور و گوشى است !، بگو خوشباور بودن او به نفع شماست (ولى بدانید) او ایمان به خدا دارد و (تنها) تصدیق مؤ منان مى کند، و رحمت است براى کسانى از شما که ایمان آورده اند، و آنها که فرستاده خدا را آزار مى دهند عذاب دردناکى دارند.
شان نزول :
این حسن است نه عیب !
براى آیه فوق شاءن نزولهائى ذکر شده که بیشباهت به یکدیگر نیست ، از جمله اینکه گفته اند: این آیه درباره گروهى از منافقان نازل شده ، که دور هم نشسته بودند و سخنان ناهنجار، درباره پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) مى گفتند، یکى از آنان گفت : این کار را نکنید، زیرا، مى ترسیم به گوش محمد برسد، و او به ما بد بگوید (و مردم را بر ضد ما بشوراند).
یکى از آنان که نامش (جلاس ) بود گفت : مهم نیست ، ما هر چه بخواهیم میگوئیم ، و اگر به گوش او رسید نزد وى مى رویم ، و انکار مى کنیم ، و او از ما مى پذیرد، زیرا محمد (صلى الله علیه و آله و سلم ) آدم خوشباور و دهنبینى است ، و هر کس هر چه بگوید قبول مى کند، در این هنگام آیه فوق نازل شد و به آنها پاسخ گفت :
تفسیر :
در این آیه همانگونه که از مضمون آن استفاده مى شود سخن از فرد یا افرادى در میان است که پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) را با گفته هاى خود آزار مى دادند و مى گفتند او انسان خوشباور، و دهن بینى است (و منهم الذین یؤ ذون النبى و یقولون هو اذن ).
(اذن ) در اصل به معنى گوش است ، ولى به اشخاصى که زیاد به حرف مردم گوش مى دهند، و به اصطلاح (گوشى ) هستند نیز این کلمه اطلاق مى شود.
آنها در حقیقت یکى از نقاط قوت پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) را که وجود آن در یک رهبر کاملا لازم است ، به عنوان نقطه ضعف نشان میدادند و از این واقعیت غافل بودند که یک رهبر محبوب ، باید نهایت لطف و محبت را نشان دهد، و حتى الامکان عذرهاى مردم را بپذیرد، و در مورد عیوب آنها پردهدرى نکند (مگر در آنجا که این کار موجب سوء استفاده شود).
لذا قرآن بلافاصله اضافه مى کند که : (به آنها بگو اگر پیامبر گوش به سخنان شما فرا مى دهد، و عذرتان را مى پذیرد، و به گمان شما یک آدم گوشى است این به نفع شما است )! (قل اذن خیر لکم ).
زیرا از این طریق آبروى شما را حفظ کرده ، و شخصیت تان را خرد نمى کند عواطف شما را جریحهدار نمى سازد، و براى حفظ محبت و اتحاد و وحدت شما از این طریق کوشش مى کند، در حالى که اگر او فورا پردهها را بالا میزد، و دروغگویان را رسوا مى کرد، دردسر فراوانى براى شما فراهم مى آمد، علاوه بر اینکه آبروى عدهاى به سرعت از بین مى رفت ، راه بازگشت و توبه بر آنها بسته مى شد، و افراد آلودهاى که قابل هدایت بودند در صف بدکاران جاى مى گرفتند
و از اطراف پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) دور مى شدند.
یک رهبر مهربان و دلسوز، و در عین حال پخته و دانا، باید همه چیز را بفهمد، ولى باید بسیارى از آنها را به روى خود نیاورد، تا آنها که شایسته تربیتند، تربیت شوند و از مکتب او فرار نکنند و اسرار مردم از پرده برون نیفتد.
این احتمال نیز در معنى آیه وجود دارد که خداوند در پاسخ عیب جویان مى گوید: چنان نیست که او گوش به همه سخنان فرا، دهد، بلکه او گوش به سخنانى مى دهد که به سود و نفع شما است ، یعنى وحى الهى را مى شنود، پیشنهاد مفید را استماع مى کند و عذرخواهى افراد را در مواردى که به نفع آنها و جامعه است مى پذیرد.
سپس براى اینکه عیب جویان از این سخن سوء استفاده نکنند، و آنرا دستاویز قرار ندهند، چنین اضافه مى کند: (او به خدا و فرمانهاى او ایمان دارد، و به سخنان مؤ منان راستین گوش فرا میدهد، و آنرا مى پذیرد و به آن ترتیب اثر میدهد) (یؤ من بالله و یؤ من للمؤ منین ).
یعنى در واقع پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) دو گونه برنامه دارد: یکى برنامه حفظ ظاهر و جلوگیرى از پرده درى ، و دیگرى در مرحله عمل ، در مرحله اول به سخنان همه گوش فرا میدهد، و ظاهرا انکار نمى کند، ولى در مقام عمل تنها توجه او به فرمانهاى خدا و پیشنهادها و سخنان مؤ منان راستین است ، و یک رهبر واقعبین باید چنین باشد، و تاءمین منافع جامعه جز از این راه ممکن نیست لذا بلافاصله
مى فرماید: (او رحمت براى مؤ منان شما است ) (و رحمة للذین آمنوا منکم ).
ممکن است در اینجا سؤ ال شود که در پارهاى از آیات قرآن مى خوانیم پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) (رحمة للعالمین ) است (انبیاء - 107).
ولى آیه مورد بحث مى گوید: رحمت براى مؤ منان است ، آیا آن عمومیت با این (تخصیص ) سازگار است ؟!
اما با توجه به یک نکته ، پاسخ این سؤ ال روشن مى شود، و آن اینکه : رحمت ، درجات و مراتب دارد که یکى از مراتب آن قابلیت و استعداد است ، و مرتبه دیگر (فعلیت ).
مثلا باران رحمت الهى است ، یعنى این قابلیت و شایستگى ، در تمام قطرات آن وجود دارد که منشاء خیر و برکت و نمو و حیات باشد، ولى مسلما ظهور و بروز آثار این (رحمت ) تنها در سرزمینهاى آماده و مستعد است ، بنابراین هم مى توانیم بگوئیم تمام قطرههاى باران ، رحمت است و هم صحیح است گفته شود این قطرات در سرزمینهاى مستعد و آماده ، (مایه ) رحمت است ، جمله اول اشاره به مرحله اقتضا و قابلیت است ، و جمله دوم اشاره به مرحله وجود و فعلیت .
در مورد پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) او بالقوه براى همه جهانیان مایه رحمت است ، ولى بالفعل مخصوص مؤ منان مى باشد.
تنها چیزى که در اینجا باقى مى ماند این است که نباید آنها که پیامبر ع را با این سخنان خود ناراحت مى کنند و از او عیب جوئى مى نمایند، تصور کنند که بدون مجازات خواهند ماند، درست است که پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) در برابر آنها وظیفهاى دارد که با بزرگوارى و وسعت روح خود با آنان روبرو شود، و از رسوا ساخت شان خوددارى کند، ولى مفهوم این سخن چنین نیست که آنها در این اعمال خود بدون کیفر خواهند ماند، لذا در پایان آیه مى فرماید: (آنها که رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) را آزار مى رسانند عذابى دردناک دارند) (و الذین یؤ ذون رسول الله لهم
عذاب الیم ).
آیه و ترجمه


یحلفون بالله لکم لیرضوکم و الله و رسوله اءحق اءن یرضوه اءن کانوا مؤ منین (62)
اءلم یعلموا اءنه من یحادد الله و رسوله فاءن له نار جهنم خلدا فیها ذلک الخزى العظیم (63)



ترجمه :

62- براى شما، سوگند به خدا یاد مى کنند تا شما را راضى کنند، در حالى که شایسته تر این است که خدا و رسولش را راضى سازند، اگر (راست مى گویند و) ایمان دارند.
63- آیا نمى دانند هر کس با خدا و رسولش دشمنى کند، براى او آتش دوزخ است که جاودانه در آن مى ماند، این یک رسوائى بزرگ است !
شان نزول :
از گفتار بعضى از مفسران چنین استفاده مى شود که در آیه فوق مکمل آیه گذشته است ، و طبعا در همان شان نزول نازل شده ، ولى جمعى دیگر از مفسران ، شان نزول دیگرى براى این دو آیه نقل کرده اند و آن اینکه : هنگامى که در نکوهش تخلف کنندگان از غزوه تبوک آیاتى نازل شد یکى از منافقان گفت : به خدا سوگند این گروه نیکان و اشراف ما هستند، اگر آنچه را محمد در باره آنها مى گوید راست باشد، اینها از چهارپایان هم بدترند، یکى از مسلمانان این سخن را شنید و گفت : به خدا آنچه او مى گوید حق است ، و تو از چهارپا بدترى ! این سخن به گوش پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) رسید به دنبال آن مرد منافق فرستاد و از او پرسید چرا چنین
گفتى ، او سوگند یاد کرد که چنین سخنى نگفته است ، مرد مؤ منى که با او طرف بود و این سخن را به پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) گزارش داده بود گفت خداوندا خودت راستگو را تصدیق ، و دروغگو را تکذیب فرما. آیات فوق نازل شد و وضع آنها را مشخص ساخت .
تفسیر:
قیافه حق بجانب منافقان !
یکى از نشانه هاى منافقان و اعمال زشت و شوم آنها که قرآن کرارا به آن اشاره کرده ، این است که آنها براى پوشاندن چهره خود بسیارى از خلافکاریهاى خود را انکار مى کردند و با توسل به سوگندهاى دروغین مى خواستند مردم را فریب داده و از خود راضى کنند.
در آیات فوق قرآن مجید پرده از روى این عمل زشت برداشته ، هم آنها را رسوا مى کند، و هم مسلمانان را آگاه مى سازد که تحت تاءثیر اینگونه سوگندهاى دروغین قرار نگیرند.
نخست مى گوید: (آنها براى شما سوگند به خدا یاد مى کنند تا شما را راضى کنند (یحلفون بالله لکم لیرضوکم ).
روشن است که هدف آنها از این سوگندها، بیان حقیقت نیست ، بلکه مى خواهند با فریب و نیرنگ چهره واقعیات را در نظرتان دگرگون جلوه دهند، و به مقاصد خود برسند، و گر نه اگر هدف آنها این است که واقعا مؤ منان راستین را از خود خشنود سازند، لازم تر این است که خدا و پیامبرش را راضى کنند، در حالى که آنها با اعمالشان خدا و پیامبر را به شدت ناراضى کردند.
لذا قرآن مى گوید: اگر آنها راست مى گویند و ایمان دارند، شایسته تر
این است که خدا و پیامبرش را راضى کنند)! (و الله و رسوله احق ان یرضوه ان کانوا مؤ منین )
جالب توجه اینکه در جمله فوق چون سخن از (خدا) و (پیامبر) در میان است و قاعدتا باید (ضمیر) به صورت (تثنیه ) آورده شود، ولى با این حال ضمیر مفرد به کار رفته است (منظور ضمیر (یرضوه ) مى باشد) این تعبیر در حقیقت اشاره به این است که رضایت پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) از رضایت خدا، جدا نیست ، و او همان مى پسندد که خدا مى پسندد، و به تعبیر دیگر این اشاره به حقیقت توحید افعالى است ، چرا که پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) در مقابل خدا از خود استقلالى ندارد، و رضا و غضب او همه به خدا منتهى مى شود، همه براى او و در راه او است .
در پاره اى از روایات نقل شده که در عصر پیامبر مردى ضمن سخنان خود چنین گفت : (من اطاع الله و رسوله فقد فاز، و من عصاهما فقد غوى ): (کسى که خدا و پیامبرش را اطاعت کند رستگار است ، و کسى که این دو را مخالفت کند گمراه و نارستگار است ).
هنگامى که پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) این تعبیر را شنید که او خدا و پیامبر را در یک ردیف قرار داده و با (ضمیر) تثنیه ذکر کرده ، ناراحت شد، و فرمود: (بئس الخطیب انت ، هلا قلت و من عصى الله و رسوله )؟ (تو بد سخنگوئى هستى ! چرا نگفتى هر کس نافرمانى خدا و پیامبرش را کند...) (بلکه با ضمیر تثنیه آوردى و گفتى هر که آن دو را مخالفت کند).
در آیه بعد این گونه افراد منافق را شدیدا تهدید مى کند، و(مگر نمى دانند کسى که با خدا و رسولش دشمنى و مخالفت کند براى او آتش دوزخ است که جاودانه در آن مى ماند). (الم یعلموا انه من یحادد الله و
رسوله فان له نار جهنم خالدا فیها).
سپس براى تاءکید اضافه مى کند (این رسوائى و ذلت بزرگى است ) (ذلک الخزى العظیم ).
(یحادد) از ماده (محادة ) و از ریشه (حد) است که به معنى طرف و نهایت چیزى مى باشد، و از آنجا که افراد دشمن و مخالف در طرف مقابل قرار مى گیرند، این ماده (محادة ) به معنى عداوت و دشمنى نیز آمده است ، همانگونه که در گفتگوهاى روزمره کلمه (طرفیت ) را به معنى (مخالفت و دشمنى ) به کار مى بریم .
آیه و ترجمه


یحذر المنفقون اءن تنزل علیهم سورة تنبئهم بما فى قلوبهم قل استهزءوا اءن الله مخرج ما تحذرون (64)
و لئن سأ لتهم لیقولن اءنما کنا نخوض و نلعب قل اء بالله و ءایته و رسوله (65)
کنتم تستهزءون لا تعتذروا قد کفرتم بعد إ یمنکم إ ن نعف عن طائفة منکم نعذب طائفة بأ نهم کانوا مجرمین (66)



ترجمه :

64- منافقان از آن بیم دارند که آیهاى بر ضد آنها نازل گردد و به آنها از اسرار درون قلبشان خبر دهد، بگو: استهزا کنید، خداوند آنچه را از آن بیم دارید آشکار مى سازد!.
65- و اگر از آنها بپرسى (چرا این اعمال خلاف را انجام دادید) مى گویند ما بازى و شوخى مى کردیم ، بگو آیا خدا، و آیات او، و پیامبرش را مسخره مى کنید.
66- (بگو) عذر خواهى نکنید (که بیهوده است ، چرا که ) شما پس از ایمان آوردن کافر شدید، اگر گروهى از شما را (به خاطر توبه ) مورد عفو قرار دهیم ، گروه دیگرى را عذاب خواهیم کرد، زیرا آنها مجرم بودند.
شان نزول :
براى آیات فوق شان نزولهاى متعددى نقل شده که همه مربوط به کارهاى منافقان پس از جنگ تبوک است .
از جمله اینکه : گروهى از منافقان در یک جلسه سرى ، براى قتل پیامبر توطئه کردند که پس از مراجعت از جنگ تبوک در یکى از گردنه هاى سر راه
به صورت ناشناس کمین کرده ، شتر پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) را رم دهند، و حضرت را بقتل برسانند. خداوند پیامبرش را از این نقشه آگاه ساخت ، و او دستور داد جمعى از مسلمانان مراقب باشند، و آنها را متفرق سازند، هنگامى که پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) به آن عقبه (گردنه ) رسید، عمار مهار مرکب پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) را در دست داشت ، و حذیفه از پشت سر آنرا مى راند در این هنگام گروه منافقان که گویا صورتهاى خود را پوشیده بودند فرا رسیدند، پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) به حذیفه فرمود: به صورت مرکبهاى آنها بزن و آنها را دور کن ، حذیفه چنین کرد.
هنگامى که پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) بدون خطر از عقبه گذشت به حذیفه فرمود: آنها را نشناختى ؟ عرض کرد نه ، هیچیک از آنها را نشناختم ، سپس رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) نام همه آنها را براى او برشمرد، حذیفه عرض کرد: حال که چنین است چرا گروهى را نمى فرستى آنها را به قتل برسانند؟ فرمود: (دوست ندارم عرب بگویند هنگامى که محمد بر یارانش پیروز شد به کشتن آنها پرداخت )!
این شاءن نزول از امام باقر (علیهالسلام ) نقل شده و در کتب متعددى از حدیث و تفاسیر نیز آمده است ،
در شاءن نزول دیگرى مى خوانیم : که گروهى از منافقان هنگامى که موضع پیغمبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) را در برابر دشمن در تبوک مشاهده کردند، از روى تمسخر گفتند: این مرد گمان مى کند که قصرهاى شام و دژهاى نیرومند شامیان را تسخیر خواهد کرد چنین چیزى محال است محال ، خداوند پیامبر خود را از این واقعه آگاه ساخت ، و پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) دستور داد راه را بر این گروه ببندند، سپس آنها را صدا زد و ملامت کرد و فرمود: شما چنین و چنان گفتید، آنها عذر آوردند که ما قصد و غرضى نداشتیم ، مزاح و شوخى مى کردیم و بر این موضوع سوگند یاد کردند!
تفسیر:
برنامه خطرناک دیگرى از منافقان
در آیات گذشته دیدیم که چگونه منافقان نقاط قوت را نقطه ضعف مى پنداشتند و براى ایجاد تفرقه در میان مسلمانان روى آن تبلیغ مى کردند).
در آیات مورد بحث به قسمت دیگرى از برنامه ها و روشهاى آنها اشاره شده است .
از آیه نخست چنین استفاده مى شود که خداوند براى دفع خطر منافقان از پیامبر، گهگاه پرده از روى اسرار آنها برمى داشت ، و آنان را به جمعیت معرفى مى کرد، تا مسلمانان به هوش باشند، و به دام آنها گرفتار نشوند، و آنها نیز متوجه موقعیت خویش شوند، و دست و پاى خود را جمع کنند، روى این جهت غالبا آنان در یک حالت ترس و وحشت به سر مى بردند، قرآن به این وضع اشاره کرده ، مى گوید:
(منافقان مى ترسند که بر ضد آنها سورهاى نازل شود، و آنان را به آنچه در دل دارند آگاه سازد) (بحذر المنافقون ان تنزل علیهم سورة تنبئهم بما فى قلوبهم ).
ولى عجیب اینکه بر اثر شدت لجاجت و دشمنى باز هم دست از استهزاء و تمسخر نسبت به کارهاى پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) مى گوید (به آنها بگو: هر چه مى خواهید استهزاء و تمسخر نسبت به کارهاى پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) برنمى داشتند، لذا خداوند در پایان این آیه به پیامبرش مى گوید (به آنها بگو: هر چه مى خواهید استهزاء کنید، اما بدانید خدا آنچه را از آن بیم دارید آشکار میسازد، و شما را رسوا مى کند)! (قل استهزءوا ان الله مخرج ما تحذرون ).
البته جمله استهزءوا (مسخره کنید) از قبیل امر براى تهدید است ، همانند
اینکه انسان به دشمنش مى گوید: هر قدر کارشکنى و اذیت و آزار در قدرت دارى بکن ، پاسخ آنها را یکجا خواهم داد اینگونه تعبیرات در مقام تهدید ذکر مى شود.
ضمنا باید توجه داشت که از آیه فوق استفاده مى شود که منافقان در دل از حقانیت دعوت پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) با خبر بودند، و ارتباط او را با خدا به خوبى مى دانستند، ولى با این حال بر اثر لجاج و عناد و دشمنى با حق ، به جاى اینکه در برابر او تسلیم باشند، کارشکنى مى کردند، به همین دلیل قرآن مى گوید: منافقان از این بیم داشتند که آیاتى بر ضد آنها نازل شود، و مکنون خاطرشان را آشکار سازد.
توجه به این نکته نیز لازم است که جمله ینزل علیهم مفهومش این نیست که این گونه آیات بر منافقان نازل مى شد، بلکه منظور این است که درباره آنها و بر ضد آنها بوده ، هر چند بر شخص پیامبر نازل مى گردید.
در آیه بعد به یکى دیگر از برنامه هاى منافقان اشاره کرده ،(اگر از آنها بپرسى که چرا چنین سخن نادرستى را گفته اند، و یا چنین کار خلافى را انجام داده اند، مى گویند: ما مزاح و شوخى مى کردیم و در واقع قصد و غرضى نداشتیم )! (و لئن سئلتهم لیقولن انما کنا نخوض و نلعب )
در واقع این راه فرار عجیبى بود که توطئه ها را مى چیدند، و سمپاشیها را مى کردند، به این قصد که اگر رازشان آشکار نشد و هدف شومشان تحقق یافت ، به مقصود جدى خود رسیده باشند، اما اگر پرده ها کنار رفت و رازشان فاش شد،
خود را در زیر نقاب مزاح و شوخى پنهان سازند، و با این عذر و بهانه از مجازات پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) و مردم فرار کنند.
منافقان امروز و منافقان هر زمان که برنامه هاى یکنواختى دارند از این روش بهره بردارى فراوان مى کنند، حتى گاه مى شود جدیترین مطالب را در لباس مزاحها و شوخیهاى ساده مطرح کنند، اگر به هدفشان رسیدند چه بهتر، و الا با عنوان کردن شوخى و مزاح از چنگال مجازات فرار مى کنند.
اما قرآن با تعبیرى قاطع و کوبنده ، به آنها پاسخ مى گوید، و به پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) دستور میدهد که به آنها بگو: (آیا خدا، و آیات او، و رسولش ، را مسخره مى کنید و به شوخى مى گیرید؟! (قل ا بالله و آیاته و رسوله کنتم تستهزئون )
یعنى آیا با همه چیز مى توان شوخى کرد، حتى با خدا و پیامبر و آیات قرآن ؟!
آیا این امور که از جدیترین مسائل هستند شوخى پذیرند؟!
آیا مساءله رم دادن شتر، و سقوط پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) از آن گردنه خطرناک ، چیزى است که بتوان زیر نقاب شوخى آنرا پوشاند؟ و یا استهزاء و مسخره کردن آیات الهى ، و اخبار پیامبر از پیروزیهاى آینده مطلبى است که به بازى گرفته شود!. همه اینها گواهى مى دهد که آنان اهداف خطرناکى داشتند که در زیر این پوششها قرار مى دادند.
سپس به پیامبر دستور مى دهد صریحا به این منافقان بگو: (دست از این عذرهاى واهى و دروغین بردارید) (لا تعتذروا)
چرا که (شما بعد از ایمان راه کفر پیش گرفتید) (قد کفرتم بعد ایمانکم ) این تعبیر نشان مى دهد که گروه بالا از آغاز در صف منافقان نبودند،
بلکه در صف مؤ منان ضعیف الایمان بودند و پس از ماجراى فوق راه کفر پیش گرفتند.
این احتمال نیز در تفسیر جمله فوق وجود دارد که این گروه پیش از این هم در صف منافقان بودند، ولى چون ظاهرا مرتکب خلافى نشده بودند پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) و مسلمانان وظیفه داشتند با آنها معامله افراد مؤ من کنند، ولى هنگامى که پس از ماجراى جنگ تبوک پرده کنار رفت ، و کفر و نفاق آنها بر ملا شد، به آنها اخطار گردید که شما از این پس در صف مؤ منان نخواهید بود.
سرانجام ، آیه را با این جمله پایان مى دهد که (اگر ما گروهى از شما را ببخشیم گروه دیگرى را به خاطر اینکه مجرم بودند، مجازات خواهیم کرد (اءن نعف عن طائفة منکم نعذب طائفة بانهم کانوا مجرمین ).
اینکه میگوید گروهى را مجازات میکنیم بخاطر جرم و گناهشان ، دلیل بر آن است که گروه مورد عفو افرادى هستند که آثار جرم و گناه را با آب توبه از وجود خود شسته اند.
در آیات آینده مانند آیه 74 نیز قرینهاى بر این مطلب وجود دارد. روایات متعددى در ذیل این آیه وارد شده که حکایت از آن مى کند که بعضى از این منافقان که وصف حالشان در آیات بالا آمده ، از کرده خود پشیمان شدند، و توبه کردند، ولى بعض دیگر همچنان بر روش خود باقى بودند (براى توضیح بیشتر به تفسیر نور الثقلین جلد 2 صفحه 239 مراجعه شود).
آیه و ترجمه


المنفقون و المنفقت بعضهم من بعض یأ مرون بالمنکر و ینهون عن المعروف و یقبضون اءیدیهم نسوا الله فنسیهم إ ن المنفقین هم الفسقون (67)
وعد الله المنفقین و المنفقت و الکفار نار جهنم خلدین فیها هى حسبهم و لعنهم الله و لهم عذاب مقیم (68)
کالذین من قبلکم کانوا اءشد منکم قوة و اءکثر اءمولا و اءولدا فاستمتعوا بخلقهم فاستمتعتم بخلقکم کما استمتع الذین من قبلکم بخلقهم و خضتم کالذى خاضوا اءولئک حبطت اءعملهم فى الدنیا و الاخرة و اءولئک هم الخسرون (69)
اء لم یاءتهم نباءالذین من قبلهم قوم نوح و عاد و ثمود و قوم إ برهیم و اءصحب مدین و المؤ تفکت اءتتهم رسلهم بالبینت فما کان الله لیظلمهم و لکن کانوا اءنفسهم یظلمون (70)



ترجمه :

67- مردان منافق و زنان منافق همه از یک گروهند، آنها امر به منکر، و نهى از معروف ، میکنند، و دستهایشان را (از انفاق و بخشش ) میبندند، خدا را فراموش کردند و خدا آنها را فراموش کرده (رحمتش را از آنها قطع منافقان
قطعا فاسقند.
68- خداوند به مردان و زنان منافق و کفار وعده آتش دوزخ داده ، جاودانه در آن خواهند ماند، همان براى آنها کافى است ، و خدا آنها را از رحمتش دور ساخته ، و عذاب همیشگى براى آنها است .
69- (شما منافقان ) همانند کسانى هستید که قبل از شما بودند (و راه نفاق پوئیدند) آنها از شما نیرومندتر و اموال و فرزندانشان فزونتر بود، آنها از بهره خود (در دنیا در راه هوسها و گناه ) استفاده کردند، شما نیز از بهره خود (در این راه ) استفاده کردید همان گونه که آنها استفاده کردند شما (در کفر و نفاق و استهزاى مومنان فرو رفتید همانگونه که آنها فرو رفتند، (ولى سر انجام ) اعمالشان در دنیا و آخرت نابود شد و آنها زیانکارانید.
70- آیا خبر کسانى که پیش از آنها بودند به آنان نرسیده ، قوم نوح و عاد و ثمود و قوم ابراهیم و اصحاب مدین (قوم شعیب ) و شهرهاى زیر و رو شده (قوم لوط) که پیامبرانشان با دلائل روشن به سوى آنها آمدند (ولى نپذیرفتند) خداوند به آنها ستم نکرد اما خودشان بر خویشتن ستم مى کردند.
تفسیر :
نشانه هاى منافقان
در این آیات نیز بحث همچنان درباره منافقان و رفتار و نشانه هاى آنها است . اما در نخستین آیه مورد بحث اشاره به یک مطلب کلى مى کند و آن اینکه ممکن است روح نفاق به اشکال مختلف ظاهر شود، و در چهرههاى متفاوت خودنمائى کند که در ابتدا جلب توجه نکند، مخصوصا خودنمائى روح نفاق در یک مرد با یک زن ممکن است متفاوت باشد، اما نباید فریب تغییر چهره هاى نفاق را در میان منافقان خورد، بلکه با دقت روشن مى شود که همه در یک سلسله صفات که قدر مشترک آنان محسوب مى شود شرى کند، لذا مى گوید
(مردان منافق و زنان منافق همه از یک قماشند) (المنافقون و المنافقات بعضهم من بعض ).
سپس به ذکر پنج صفت از اوصاف آنان مى پردازد:
اول و دوم :
(آنها مردم را به (منکرات ) تشویق ، و از (نیکیها) باز مى دارند) (یاءمرون بالمنکر و ینهون عن المعروف ).
یعنى درست بر عکس برنامه مؤ منان راستین که دائما از طریق (امر به معروف ) و (نهى از منکر) در اصلاح جامعه و پیراستن آن از آلودگى و فساد کوشش دارند، منافقان دائما سعى مى کنند که فساد همه جا را بگیرد، و معروف و نیکى از جامعه برچیده شود، تا بهتر بتوانند در چنان محیط آلودهاى به اهداف شومشان برسند.
سوم :
آنها دست دهنده ندارند، بلکه دستهایشان را مى بندند، نه در راه خدا انفاق مى کنند، نه به کمک محرومان مى شتابند، و نه خویشاوند و آشنا از کمک مالى آنها بهره مى گیرند (و یقبضون ایدیهم ).
روشن است آنها چون ایمان به آخرت و نتائج و پاداش (انفاق ) ندارند، در بذل اموال سخت بخى لند، هر چند آنها براى رسیدن به اغراض شوم خود، اموال فراوانى خرج مى کنند و یا به عنوان ریاکارى بذل و بخششى دارند، اما هرگز از روى اخلاص و براى خدا دست به چنین کارى نم یزنند.
چهارم :
تمام اعمال و گفتار و رفتارشان نشان مى دهد که (آنها خدا را فراموش کرده اند) و نیز وضع زندگى آنها نشان مى دهد که (خدا هم آنها را از برکات و توفیقات و مواهب خود فراموش نموده ) یعنى با آنها معامله فراموشى کرده است و آثار این دو فراموشى در تمام زندگى آنان آشکار است (نسوا الله فنسیهم ).
بدیهى است نسبت (نسیان ) به خدا به معنى فراموشى واقعى نیست ، بلکه
کنایه از این است که با آنها معامله شخص فراموشکار مى کند، یعنى هیچگونه سهمى از رحمت و توفیق خود براى آنها قائل نمى شود.
این گونه تعبیر حتى در سخنان روزمره نیز دیده مى شود که مثلا میگوئیم : چون تو وظیفه خود را فراموش کردى ، ما هم به هنگام پرداختن مزد و پاداش تو را فراموش خواهیم کرد، یعنى مزد و پاداشى به تو نخواهیم داد.
این معنى در روایات اهلبیت (علیهمالسلام ) نیز کرارا وارد شده است . قابل توجه اینکه : موضوع نسیان پروردگار با فاء تفریع بر نسیان آنها عطف شده است ، یعنى فراموشکارى آنها نسبت به فرمان الهى و ذات پاک او اثرش این است که خدا هم آنها را از مواهب خویش محروم مى سازد و این نتیجه عمل آنها است .
پنجم :
اینکه منافقان فاسقند و بیرون از دائره اطاعت فرمان خدا (ان المنافقین هم الفاسقون ).
آنچه در آیه فوق درباره صفات مشترک منافقان گفته شد در هر عصر و زمانى دیده مى شود. منافقان عصر ما با چهرههاى جدیدى که به خود گرفتهاند، در اصول فوق همانند منافقان قرون پیشین هستند، هم تشویق به فساد مى کنند، هم جلو کار نیک را مى گیرند، هم بخیل و ممسکید، و هم خدا را در تمام زندگانیشان فراموش کرده اند، و هم قانونشکن و فاسقند. و عجیب اینکه با تمام این اوصاف ، مدعى ایمان به خدا و اعتقاد محکم و مبرم به مبانى دینى و اسلامى نیز هستند!
در آیه بعد، مجازات شدید و دردناک آنها، در این جمله کوتاه بیان شده است : (خداوند مردان و زنان منافق و همه کفار و افراد بى ایمان را وعده آتش جهنم داده ) (وعد الله المنافقین و المنافقات و الکفار نار جهنم ).
همان آتش سوزانى که (جاودانه در آن خواهند ماند) (خالدین فیها) و (همین یک مجازات که تمام انواع عذابها و کیفرها را در بر دارد براى آنها کافى است ) (هى حسبهم ).
و به تعبیر دیگر آنها نیاز به هیچ مجازات دیگرى ندارند، زیرا در دوزخ همه نوع عذاب جسمانى و روحانى وجود دارد.
و در پایان آیه اضافه کند: خداوند آنها را از رحمت خود دور ساخته و عذاب همیشگى نصیبشان نموده است (و لعنهم الله و لهم عذاب مقیم ).
بلکه این دورى از خداوند، و بعد از پروردگار، خود بزرگترین عذاب و دردناکترین کیفر براى آنها محسوب مى شود.
تکرار تاریخ و درس عبرت
آیه بعد براى بیدار ساختن این گروه از منافقان ، آینه تاریخ را پیش روى آنها مى گذارد، و با مقایسه زندگى آنان با منافقان و گردنکشان پیشین ، عبرت انگیزترین درسها را به آنها مى دهد، و مى گوید: شما همانند منافقان پیشین هستید، و همان مسیر و برنامه و سرنوشت شوم را تعقیب مى کنید (کالذین من قبلکم ).
(همانها که از نظر نیرو از شما قویتر، و از نظر اموال و فرزندان از شما افزونتر بودند) (کانوا اشد منکم قوة و اکثر اموالا و اولادا).
(آنها از نصیب و بهره خود در دنیا، در طریق شهوات و آلودگى و گناه و فساد و تبهکارى ، بهره گرفتند، شما منافقان این امت نیز از نصیب و بهره خود همان گونه که منافقان پیشین بهره گرفته بودند، بهره بردارى کردید)
(فاستمتعوا بخلاقهم فاستمتعتم بخلاقکم کما استمتع الذین من قبلکم بخلاقهم )
(خلاق ) در لغت به معنى نصیب و بهره است ، و چنانکه راغب در
مفردات گوید: از ریشه (خلق ) گرفته شده است (گویا به این جهت که انسان بهره هاى خود را متناسب خلق و خوى خود در این جهان دریافت مى دارد).
سپس مى گوید: شما در کفر و نفاق و سخریه و استهزاء مؤ منان ، فرو رفتید، همانگونه که آنها در این امور فرو رفتند (و خضتم کالذى خاضوا).
سرانجام پایان کار منافقان پیشین را براى هشدار به گروه منافقان معاصر پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) و همه منافقان جهان ، با دو جمله بیان مى کند:
نخست اینکه : آنها کسانى هستند که همه اعمالشان در دنیا و آخرت بر باد رفته و مى رود، و هیچ نتیجه مثبتى از آن عائدشان نمى گردد
(اولئک حبطت اعمالهم فى الدنیا و الاخرة ).
دیگر اینکه آنها زیانکاران حقیقى ، و خسران یافتگان واقعى هستند
(و اولئک هم الخاسرون ).
آنها ممکن است استفاده هاى موقت و محدودى از اعمال نفاق آمیز خود ببرند، ولى اگر درست بنگریم مى بینیم نه در زندگى این دنیا از این رهگذر طرفى مى بندند، و نه در جهان دیگر بهره اى دارند، همانگونه که تاریخ اقوام پیشین این واقعیت را روشن مى سازد که چگونه نکبتهاى نفاق دامانشان را گرفت و آنها را به زوال و نابودى کشاند، و عاقبت شوم و شرشان روشنگر سرنوشت آنها در جهان دیگر است . هنگامى که مى بینیم آنها با آنهمه امکانات ، و اموال و فرزندان ، به جائى

    


 
 

   




نرسیدند، و اعمالشان به خاطر بى ریشه بودن تحت تاثیر عامل نفاق همگى حبط و نابود شد، شما که در سطحى پائین تر از آنها از نظر قدرت و توانائى قرار دارید به طریق اولى به چنان سرنوشت شومى گرفتار خواهید شد.
بعد روى سخن را به پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) کرده ، به عنوان استفهام انکارى چنین مى گوید: آیا این گروه منافق از سرنوشت امتهاى پیشین ، قوم نوح ، و عاد، و ثمود، و قوم ابراهیم ، و اصحاب مدین (قوم شعیب ) و شهرهاى ویران شده قوم لوط با خبر نشدند (الم یاتهم نبا الذین من قبلهم قوم نوح و عاد و ثمود و قوم ابراهیم و اصحاب مدین و المؤ تفکات ).
این اقوام که روزگارى بخشهاى مهمى از جهان را در اختیار داشتند، هر کدام بر اثر تبهکارى و طغیان و سرکشى ، و فرار از حق و عدالت ، و پرداختن به انواع ظلم و بیدادگرى و فساد، به نوعى گرفتار کیفر الهى گشتند.
قوم نوح با امواج کوبنده طوفان و غرقاب ، و قوم عاد (قوم هود) به وسیله بادهاى تند و وحشتزا، و قوم ثمود (قوم صالح ) با زلزله هاى ویرانگر، و قوم ابراهیم با سلب انواع نعمتها، و اصحاب مدین (قوم شعیب ) به وسیله ابر آتشبار، و قوم لوط با زیر و رو شدن شهرهاى آنان همگى نابود شدند.
تنها جسمهاى بیجان ، و استخوانهاى پوسیده در زیر خاک ، و یا در میان امواج آب ، از آنان باقى ماند.
اینها ماجراهاى تکان دهنده اى است که مطالعه و بررسى آن هر انسانى را که کمترین احساس در قلب او باشد تکان مى دهد.
هر چند خداوند آنها را هیچگاه از لطف خود محروم نساخت ، و پیامبرانشان
را با دلائل روشن براى هدایت آنان فرستاد (اتتهم رسلهم بالبینات ).
ولى آنها به هیچیک از مواعظ و اندرزهاى این مردان الهى گوش فرا ندادند و براى زحمات طاقتفرسایشان در راه روشنگرى خلق خدا ارجى ننهادند.
بنابراین هرگز خداوند به آنها ستم نکرد، این خودشان بودند که به - خویشتن ستم روا داشتند! (فما کان الله لیظلمهم و لکن کانوا انفسهم یظلمون ).
آیه و ترجمه


و المؤ منون و المؤ منت بعضهم اولیاء بعض یامرون بالمعروف و ینهون عن المنکر و یقیمون الصلوة و یوتون الزکوة و یطیعون الله و رسوله اولئک سیرحمهم الله ان الله عزیز حکیم (71)
وعد الله المؤ منین و المؤ منت جنت تجرى من تحتها الا نهر خلدین فیها و مسکن طیبة فى جنت عدن و رضون من الله اءکبر ذلک هو الفوز العظیم (72)



ترجمه :

71- مردان و زنان با ایمان ولى (و یار و یاور) یکدیگرند، امر به معروف و نهى از منکر مى کنند، و نماز را بر پا مى دارند، و زکات را مى پردازند، و خدا و رسولش را اطاعت مى نمایند، خداوند به زودى آنها را مورد رحمت خویش قرار مى دهد خداوند توانا و حکیم است .
72- خداوند به مردان و زنان با ایمان باغهائى از بهشت وعده داده که نهرها از زیر (درختان ) آنها جارى هستند، جاودانه در آن خواهند ماندو مسکنهاى پاکیزه اى در بهشتهاى عدن (نصیب آنها ساخته ) و رضا (و خشنودى ) خدا (از همه اینها) برتر است !، و پیروزى بزرگ همین است .
تفسیر:
نشانه هاى مؤ منان راستین در آیات گذشته علائم و جهات مشترک مردان و زنان منافق مطرح گردید که در پنج قسمت خلاصه مى شد: امر به منکر نهى از معروف امساک و بخل فراموش کردن خدا و مخالفت فرمان پروردگار.
در آیات مورد بحث علائم و نشانه هاى مردان و زنان با ایمان بیان شده است ، که آنهم در پنج قسمت خلاصه مى شود و درست نقطه مقابل یکایک صفات منافقان است .
آیه از اینجا شروع مى شود که مى فرماید: مردان و زنان با ایمان دوست و ولى و یار و یاور یکدیگرند (و المومنون و المومنات بعضهم اولیاء بعض ).
جالب اینکه درباره منافقان کلمه اولیاء ذکر نشده بود، بلکه جمله بعضهم من بعض که دلیل بر وحدت هدف و هماهنگى صفات و کردار است ، به چشم مى خورد، اشاره به اینکه منافقان هر چند در صف واحدى قرار دارند و گروههاى مختلفشان در مشخصات و برنامه ها شریکند، روح مودت و ولایت در میان آنها وجود ندارد! و هرگاه منافع شخصى آنان به خطر بیفتد حتى به دوستان خود خیانت خواهند کرد، به همین دلیل در آیه 14 سوره حشر مى خوانیم : تحسبهم جمیعا و قلوبهم شتى : آنها را متحد فکر مى کنى در حالى که دلهایشان پراکنده است .
پس از بیان این اصل کلى به شرح جزئیات صفات مومنان مى پردازد:
1- نخست مى گوید: آنها مردم را به نیکیها دعوت مى کنند (یامرون بالمعروف ).
2- مردم را از زشتیها و بدیها و منکرات باز مى دارند (و ینهون عن المنکر).
3- آنها به عکس منافقان که خدا را فراموش کرده بودند نماز را بر پا مى دارند و به یاد خدا هستند و با یاد و ذکر او، دل را روشن ، و عقل را بیدار و آگاه مى دارند (و یقیمون الصلوة ).
4- آنها بر خلاف منافقان که افرادى ممسک و بخیل هستند بخشى از اموال خویش را در راه خدا، و حمایت خلق خدا، و به بازسازى جامعه انفاق مى نمایند و زکوة اموال خویش را مى پردازند (و یؤ تون الزکوة ).
5- منافقان فاسقند و سرکش ، و خارج از تحت فرمان حق ، اما مومنان اطاعت فرمان خدا و پیامبر او مى کنند (و یطیعون الله و رسوله ).
در پایان این آیه اشاره به نخستین امتیاز مومنان از نظر نتیجه و پاداش کرده ، مى گوید: خداوند آنها را به زودى مشمول رحمت خویش ‍ مى گرداند
(اولئک سیرحمهم الله ).
کلمه رحمت که در اینجا ذکر شده مفهومى بسیار وسیع دارد که هر گونه خیر و برکت و سعادتى را در این جهان و جهان دیگر، در برمى گیرد، و این جمله در حقیقت نقطه مقابل حال منافقان است که خداوند آنها را لعنت کرده ، و از رحمت خود دور ساخته است .
شک نیست که وعده رحمت به مومنان از طرف خداوند، از هر نظر قطعى و اطمینان بخش است ، زیرا او هم قدرت دارد، و هم حکیم است ، نه بدون علت وعده مى دهد، و نه هنگامیکه وعده داد، از انجام آن عاجز مى ماند.(ان الله عزیز حکیم ).
آیه بعد قسمتى از این رحمت واسعه الهى را که شامل حال افراد با ایمان مى شود و در دو جنبه مادى و معنوى شرح مى دهد.
نخست مى فرماید: خداوند به مردان و زنان با ایمان باغهائى از بهشت
وعده داده است که از زیر درختهاى آن نهرها جریان دارد (وعد الله المومنین و المومنات جنات تجرى من تحتها الانهار).
از ویژگیهاى این نعمت بزرگ این است که زوال و فنا و جدائى در آن راه ندارد، و آنان جاودانه در آن مى مانند (خالدین فیها).
دیگر از مواهب الهى به آنها این است که خداوند مسکنهاى پاکیزه و منزلگاههاى مرفه در قلب بهشت عدن در اختیار آنها مى گذارد (و مساکن طیبة فى جنات عدن ).
عدن در لغت به معنى اقامت و بقاء در یک مکان است ، و لذا به معدن که جایگاه بقاى مواد خاصى است این کلمه اطلاق مى شود، بنابراین مفهوم عدن با خلود شباهت دارد، ولى از آنجا که در جمله قبل به مساله خلود اشاره شده ، چنین استفاده مى شود که جنات عدن محل خاصى از بهشت پروردگار است که بر سایر باغهاى بهشت امتیاز دارد.
در احادیث اسلامى و کلمات مفسران این امتیاز به اشکال مختلف بیان شده است در حدیثى از پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) چنین مى خوانیم که فرمود: عدن دار الله التى لم ترها عین و لم یخطر على قلب بشر، لا یسکنها غیر ثلاثة النبیین و الصدیقین و الشهداء: عدن آن خانه پروردگار است که هیچ چشمى آن را ندیده ، و به فکر کسى خطور نکرده و تنها سه گروه در آن ساکن مى شوند: پیامبران ، صدیقان (آنها که پیامبران را تصدیق کردند و از آنها حمایت کردند) و شهیدان .
در کتاب خصال از رسول خدا (صلى الله علیه و آله و سلم ) چنین نقل شده : من سره ان یحیا حیاتى و یموت مماتى و یسکن جنتى التى واعدنى الله ربى ، جنات عدن ... فلیوال على بن ابى طالب علیه السلام و ذریته علیهم السلام من بعده : کسى که دوست دارد حیاتش همچون من و مرگش نیز همانند من بوده
باشد، و در بهشتى که خداوند به من وعده داده در جنات عدن ساکن شود، باید على بن ابى طالب (علیهالسلام ) و فرزندان بعد از او را دوست دارد.
از این حدیث روشن مى شود که جنات عدن باغهائى است از بهشت که پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) و جمعى از خاصان پیروان او در آنها مستقر خواهند شد.
این مضمون در حدیث دیگرى از على (علیه السلام ) نیز نقل شده که جنات عدن جایگاه پیامبر اسلام است .
سپس اشاره به نعمت و پاداش معنوى آنها کرده مى فرماید: رضایت و خشنودى خدا که نصیب این مومنان راستین مى شود از همه برتر و بزرگتر است (و رضوان من الله اکبر).
هیچکس نمى تواند آن لذت معنوى و احساس روحانى را که به یک انسان به خاطر توجه رضایت و خشنودى خدا از او، دست مى دهد توصیف کند، و به گفته بعضى از مفسران حتى گوشه اى از این لذت روحانى از تمام بهشت ، و نعمتها و مواهب گوناگون و رنگارنگ و بى پایانش ، برتر و بالاتر است .
البته ما هیچیک از نعمتهاى جهان دیگر را نمى توانیم در این قفس دنیا و زندگانى محدودش ، در فکر خود ترسیم کنیم ، تا چه رسد به این نعمت بزرگ روحانى و معنوى .
البته ترسیم ضعیفى از تفاوتهاى معنوى و مادى را در این دنیا مى توانیم در فکر خود مجسم کنیم مثلا لذتى که از دیدار یک دوست مهربان و بسیار صمیمى بعد از فراق و جدائى ، به ما دست مى دهد، و یا احساس روحانى خاصى که از درک یک مسئله پیچیده علمى که ماهها یا سالها به دنبال آن بوده ایم براى ما حاصل مى شود و یا جذبه روحانى نشاط انگیزى که در حالت یک عبادت خالص ، و مناجات آمیخته با حضور قلب ، به ما دست مى دهد، با لذت هیچ غذا و طعام و مانند آن از لذتهاى
مادى قابل مقایسه نیست .
در اینجا نیز روشن مى شود که مى گویند: قرآن به هنگام شرح پاداش مومنان و نیکوکاران تنها روى نعمتهاى مادى تکیه کرده ، و از جذبه هاى معنوى در آن خبرى نیست ، در اشتباهند، زیرا در جمله بالا رضایت خدا که مخصوصا با لفظ نکره بیان شده اشاره به گوشه اى از خشنودى خداست ، از همه نعمتهاى مادى بهشت برتر شمرده شده و این نشان مى دهد که تا چه حد آن پاداش معنوى پر ارزش و گرانبهاست .
البته دلیل این برترى نیز روشن است زیرا روح در واقع به مانند گوهر است ، و جسم همچون صدف ، روح فرمانده است و جسم فرمانبر، تکامل روح هدف نهائى است ، و تکامل جسم وسیله است ، بهمین دلیل تمام شعاعهاى روح از جسم وسیعتر و دامنه دارتر مى باشد، و لذتهاى روحى نیز قابل مقایسه با لذات جسمانى نیست همانگونه که آلام روحى بمراتب دردناکتر از آلام جسمانى است .
و در پایان آیه اشاره به تمام این نعمتهاى مادى و معنوى کرده این پیروزى بزرگى است (ذلک هو الفوز العظیم ).
آیه و ترجمه


یایها النبى جهد الکفار و المنفقین و اغلظ علیهم و ماوئهم جهنم و بئس المصیر (73)



ترجمه :

73- اى پیامبر! با کافران و منافقان جهاد کن ، و بر آنها سخت گیر، جایگاهشان جهنم است و چه بد سرنوشتى دارند
تفسیر :
پیکار با کفار و منافقان
سرانجام در این آیه دستور به شدت عمل در برابر کفار و منافقان داده و مى گوید: اى پیامبر! با کافران و منافقان جهاد کن (یا ایها النبى جاهد الکفار و المنافقین ).
و در برابر آنها روش سخت و خشنى در پیشگیر (و اغلظ علیهم ).
این مجازات آنها در دنیاست ، و در آخرت جایگاهشان دوزخ است که بدترین سرنوشت و جایگاه است (و ماواهم جهنم و بئس ‍ المصیر).
البته طرز جهاد در برابر کفار روشن است ، و آن جهاد همه جانبه ، و مخصوصا جهاد مسلحانه است ، ولى در طرز جهاد با منافقان بحث است ، زیرا مسلما پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) با منافقان جهاد مسلحانه نداشت ، چه اینکه منافق کسى است که ظاهرا در صفوف مسلمین قرار دارد و بحکم ظاهر محکوم به تمام آثار اسلام است . هر چند در باطن کارشکنى مى کند، چه بسا افرادى که مى دانیم ایمان واقعى ندارند، ولى بخاطر اظهار اسلام نمى توانیم رفتار یک نامسلمان با آنها کنیم .
لذا همانگونه که از روایات اسلامى و گفتار مفسران استفاده مى شود باید گفت : منظور از جهاد با منافقان انواع و اشکال دیگر مبارزه غیر از مبارزه مسلحانه است ، مانند مذمت و توبیخ و تهدید و رسوا ساختن آنها، و شاید جمله (واغلظ علیهم ) اشاره به همین معنى باشد.
البته این احتمال در تفسیر آیه وجود دارد که منافقان مادام که وضعشان آشکار، و اسرار درونشان بر ملا نشده ، داراى احکام اسلامند، اما هنگامى که وضعشان مشخص شد به حکم کفار حربى خواهند بود، و در این حال نبرد مسلحانه نیز با آنها مجاز است .
ولى چیزى که این احتمال را تضعیف مى کند، اینست که در این حالت اطلاق کلمه منافق بر آنها صحیح نیست ، بلکه در صف کفار حربى قرار خواهند گرفت ، زیرا همانطور که گفتیم منافق کسى است که ظاهرش اسلام و باطنش کفر باشد.
آیه و ترجمه


یحلفون بالله ما قالوا و لقد قالوا کلمة الکفرو کفروا بعد إ سلمهم و هموا بمالم ینالوا و مانقموا إ لا اءن اءغنئهم الله و رسوله من فضله فإ ن یتوبوا یک خیرا لهم و إ ن یتولوا یعذبهم الله عذابا اءلیما فى الدنیا و الاخرة و مالهم فى الا رض من ولى و لا نصیر (74)



ترجمه :

74- به خدا سوگند مى خورند که (سخنان زننده در غیاب پیامبر) نگفته اند، در حالى که قطعا سخنان کفر آمیز گفته اند، و پس از اسلام کافر شده اند، و تصمیم (به کار خطرناکى ) گرفتند که به آن نرسیدند، آنها فقط از این انتقام مى گیرند که خداوند و رسولش آنان را به فضل (و کرم ) خود بى نیاز ساختند! (با این حال ) اگر توبه کنند براى آنها بهتر است ، و اگر روى گردانند خداوند آنها را در دنیا و آخرت به مجازات دردناکى کیفر خواهد داد و در سراسر روى زمین نه ولى و حامى دارند و نه یاورى !
شان نزول :
درباره شاءن نزول این آیه روایات مختلفى نقل شده که هم آنها نشان
مى دهد بعضى از منافقان ، مطالب زننده اى در باره اسلام و پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) گفته بودند و پس از فاش شدن اسرارشان سوگند دروغ یاد کردند که چیزى نگفته اند و همچنین توطئه اى بر ضد پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) چیده بودند که خنثى گردید.
از جمله اینکه از منافقان بنام جلاس در ایام غزوه تبوک پس از شنیدن بعضى از خطبه هاى پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) شدیدا آن را انکار کرد و پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) را تکذیب نمود، و پس از بازگشت به مدینه شخصى بنام عامر بن قیس که این جریان را شنیده بود، خدمت پیامبر آمد و سخنان جلاس را بازگو کرد ولى هنگامى که خود او نزد پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) آمد موضوع را انکار نمود، پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) به هر دو دستور داد در مسجد در کنار منبر سوگند یاد کنند که دروغ نمى گویند هر دو سوگند یاد کردند، ولى عامر عرض کرد: خداوندا! آیه اى بر پیامبرت نازل کن و آن کس که راستگو است معرفى فرما!
پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) و مومنان آمین گفتند.
جبریل نازل شد و آیه فوق را به پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) ابلاغ کرد، هنگامى که به جمله فان یتوبوا یک خیرا لهم رسید جلاس گفت : اى رسولخدا، پروردگار به من پیشنهاد توبه کرده است و من از گناه خود پشیمانم و توبه مى کنم ، پیامبر اکرم (صلى الله علیه و آله و سلم ) توبه او را پذیرفت . و نیز همانگونه که در سابق اشاره کردیم نقل کرده اند که گروهى از منافقان تصمیم داشتند بهنگام بازگشت از جنگ تبوک ، در یکى از گردنه هاى میان راه شتر پیامبر را رم دهند، تا حضرت از بالاى کوه به دره پرت شود، ولى پیامبر (صلى الله علیه و آله و سلم ) در پرتو وحى الهى از این ماجرا آگاه شد، و نقشه شوم آنها را نقش بر آب کرد، مهار ناقه را به دست عمار سپرد و حذیفه هم از پشت سر ناقه را مى راند، تا مرکب کاملا در کنترل باشد، حتى به مردم دستور داد از راه دیگر بروند تا منافقان نتوانند در لابلاى مردم پنهان شوند و نقشه خود را عملى کنند، و هنگامى که در آن تاریکى شب صداى آمدن عده اى را پشت سر خود در آن گردنه شنید،
به بعضى از همراهان دستور داد که فورا آنها را باز گردانند، آنها که حدود دوازده ، یا پانزده نفر بودند و قسمتى از صورت خود را پوشانیده بودند هنگامى که وضع را براى اجراى نقشه خود نامساعد دیدند متوارى شدند، ولى پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) آنها را شناخت و نامهایشان را یک بیک براى بعضى از یارانش برشمرد.
ولى چنانکه خواهیم دید آیه اشاره به دو برنامه از منافقان مى کند یکى گفتار نابجائى از آنها، و دیگرى توطئه اى که خنثى شد و به این ترتیب به نظر مى رسد که هر دو شان نزول تواءما صحیح باشند.
تفسیر :
توطئه خطرناک
پیوند این آیه با آیات گذشته کاملا روشن است زیرا همه سخن از منافقان مى گویند، منتهى در این آیه پرده از روى یکى دیگر از اعمال آنان برداشته شده و آن اینکه : هنگامى که مى بینند اسرارشان فاش شده واقعیات را انکار مى کنند و حتى براى اثبات گفتار خود به قسمهاى دروغین متوسل مى شوند.
نخست مى گوید منافقان سوگند یاد مى کنند که چنان مطالبى را درباره پیامبر نگفته اند (یحلفون بالله ما قالوا)
در حالى که اینها به طور مسلم سخنان کفر آمیزى گفته اند (و لقد قالوا کلمة الکفر). و به این جهت پس از قبول و اظهار اسلام راه کفر را پیش گرفته اند (و کفروا بعد اسلامهم ).
البته آنان از آغاز مسلمان نبودند که کافر شوند بلکه تنها اظهار اسلام مى کردند، بنا بر این همین اسلام ظاهرى و صورى را نیز با اظهار کفر در هم شکستند.
و از آن بالاتر آنها تصمیم خطرناکى داشتند که به آن نرسیدند
(و هموا بما لم ینالوا).
این تصمیم ممکن است اشاره به همان داستان توطئه براى نابودى پیامبر در لیلة العقبة بوده باشد که شرح آن در شاءن نزول گذشت و یا اشاره به تمام کارها و فعالیتهائى است که براى به هم ریختن سازمان جامعه اسلامى ، و تولید فساد و نفاق و شکاف ، انجام مى دادند، که هرگز به هدف نهائى منتهى نشد.
قابل توجه اینکه هوشیارى مسلمین در حوادث مختلف سبب مى شد که منافقان و نقشه هاى آنها شناخته شوند مسلمانان همواره در کمین آنها بودند تا اگر سخنى از آنها بشنوند براى پیشگیرى و اقدام لازم ، به پیامبر گزارش دهند، این بیدارى و اقدام به موقع و به دنبال آن نزول آیات ، و تصدیق خداوند، موجب رسوائى منافقان و خنثى شدن توطئه هاى آنها مى شد.
در جمله بعد براى اینکه زشتى و وقاحت فعالیتهاى منافقان و نمک نشناسى آنها کاملا آشکار شود اضافه مى کند: آنها در واقع خلافى از پیامبر ندیده بودند و هیچ لطمه اى از ناحیه اسلام بر آنان وارد نشده بود، بلکه به عکس در پرتو حکومت اسلام به انواع نعمتهاى مادى و معنوى رسیده بودند، بنابراین آنها در حقیقت انتقام نعمتهائى را مى کشیدند که خداوند و پیامبر با فضل و کرم خود تا سرحد استغنا به آنها داده بودند (و ما نقموا الا ان اغناهم الله و رسوله من فضله ).
شک نیست که بى نیاز ساختن و رفع احتیاجاتشان در پرتو فضل پروردگار و خدمات پیامبر چیزى نبود که بخواهد انتقام آن را بگیرند، بلکه جاى حقشناسى و سپاسگزارى داشت ، اما این حق ناشناسان زشت سیرت خدمت و نعمت را با جنایت پاسخ گفتند. و این تعبیر زیبا و رسائى است که در بسیارى از گفته ها و نوشته ها
به کار مى رود، مثل اینکه به کسى که سالها به او خدمت کرده ایم و بعد به ما خیانت مى کند، مى گوئیم : گناه ما فقط این بود که به تو پناه دادیم و از تو دفاع کردیم و حد اکثر محبت را نمودیم .
سپس آنچنان که سیره قرآن است راه بازگشت را به روى آنان گشوده ، مى گوید: اگر آنان توبه کنند براى آنها بهتر است (فان یتوبوا یک خیرا لهم ).
و این نشانه واقع بینى اسلام و اهتمام به امر تربیت ، و مبارزه با هر گونه سختگیرى و شدت عمل نابجا است ، که حتى راه آشتى و توبه را به روى منافقانى که توطئه براى نابودى پیامبر کردند و سخنان کفر آمیز و توهینهاى زننده داشتند باز گذارده بلکه از آنها دعوت به توبه مى کند.
این در حقیقت چهره واقعى اسلام است ولى چقدر بى انصافند آن کسانى که اسلام را با چنین چهرهاى ، دین فشار و خشونت معرفى کرده اند.
آیا در دنیاى امروز هیچ حکومتى هر چند طرفدار نهایت نرمش بوده باشد در برابر توطئه گرانى که بر ضد او نقشه کشیده اند حاضر به چنین انعطاف و محبتى مى باشد؟ و همانطور که در شان نزول خواندیم یکى از مجریان اصلى این برنامه هاى نفاق انگیز با شنیدن این سخن توبه کرد و پیامبر هم توبه او را پذیرفت .
در عین حال براى اینکه آنها این نرمش را دلیل بر ضعف نگیرند، به آنها هشدار مى دهد که اگر به روش خود ادامه دهند، و از توبه روى برگردانند خداوند در دنیا و آخرت آنان را به مجازات دردناکى کیفر خواهد داد (و ان لم یتولوا یعذبهم الله عذابا الیما فى الدنیا و الاخرة ).
و اگر مى پندارند کسى در برابر مجازات الهى ممکن است به کمک آنان بشتابد سخت در اشتباهند، زیرا آنها در سراسر روى زمین نه ولى و سرپرستى خواهند داشت و نه یار و یاورى (و ما لهم فى الارض من ولى و لا نصیر).
البته مجازاتهاى آنها در آخرت روشن است ، اما عذابهاى دنیاى آنها همان رسوائى و بى آبروئى و خوارى و بدبختى و مانند آن است .
آیه و ترجمه


و منهم من عهد الله لئن ءاتئنا من فضله لنصدقن و لنکونن من الصلحین (75)
فلما اتئهم من فضله بخلوا به و تولوا و هم معرضون (76)
فاعقبهم نفاقا فى قلوبهم الى یوم یلقونه بما اخلفوا الله ما وعدوه و بما کانوا یکذبون (77)
الم یعلموا ان الله یعلم سرهم و نجوئهم و ان الله علم الغیوب (78)



ترجمه :

75- از آنها کسانى هستند که با خدا پیمان بسته اند که اگر خداوند ما را از فضل خود روزى کند قطعا صدقه خواهیم داد و از شاکران خواهیم بود.
76- اما هنگامى که از فضل خود به آنها بخشید بخل ورزیدند، و سرپیچى کردند، و روى گردان شدند.
77 - این عمل (روح ) نفاق را در دلهایشان تا روزى که خدا را ملاقات کنند بر قرار ساخت ، این بخاطر آن است که از پیمان الهى تخلف جستند و دروغ گفتند.
78 - آیا نمى دانستند که خداوند اسرار و سخنان در گوشى آنها را مى داند، و خداوند از همه غیوب (و پنهانیها) آگاه است .
شان نزول :
در میان مفسران معروف است که این آیات در باره یکى از انصار به نام ثعلبة بن حاطب نازل شده است ، او که مرد فقیرى بود و مرتب به مسجد پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) مى آمد اصرار داشت که پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) دعا کند تا خداوند مال فراوانى به او بدهد!، پیغمبر به او فرمود: قلیل تؤ دى شکره خیر من کثیر لا تطیقه مقدار کمى که حقش را بتوانى ادا کنى ، بهتر از مقدار زیادى است که توانائى اداء حقش را نداشته باشى آیا بهتر نیست که توبه پیامبر خدا تاءسى جوئى و به زندگى ساده اى بسازى ، ولى ثعلبه دستبردار نبود، و سرانجام به پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) عرض کرد به خدائى که ترا به حق فرستاده سوگند یاد مى کنم ، اگر خداوند ثروتى به من عنایت کند تمام حقوق آنرا مى پردازم ، پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) براى او دعا کرد.
چیزى نگذشت که طبق روایتى پسر عموى ثروتمندى داشت از دنیا رفت و ثروت سرشارى به او رسید، و طبق روایت دیگرى گوسفندى خرید و بزودى زاد ولد کرد، آنچنان که نگاهدارى آنها در مدینه ممکن نبود، ناچار به آبادیهاى اطراف مدینه روى آورد و آنچنان مشغول و سر گرم زندگى مادى شد که در جماعت و حتى نماز جمعه نیز شرکت نمى کرد.
پس از مدتى پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) مامور جمع آورى زکات را نزد او فرستاد، تا زکات اموال او را بگیرد، ولى این مرد کم ظرفیت و تازه به نوا رسیده و بخیل ، از پرداخت حق الهى خوددارى کرد، نه تنها خوددارى کرد، بلکه به اصل تشریع این حکم نیز اعتراض نمود و گفت : این حکم برادر جزیه است یعنى ما مسلمان شده ایم که از پرداخت جزیه معاف باشیم و با پرداخت زکات ، چه فرقى میان ما و غیر مسلمانان باقى مى ماند؟!
در حالى که او نه مفهوم جزیه را فهمیده بود، و نه مفهوم زکات را، و یا فهمیده بود اما دنیا پرستى اجازه بیان حقیقت و اظهار حق به او نمى داد بهر حال هنگامى که پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) سخن او را شنید فرمود: یا ویح ثعلبه ! یا ویح ثعلبه ! واى بر ثعلبه اى واى بر ثعلبه ! و در این هنگام آیات فوق نازل شد.
شاءن نزولهاى دیگرى نیز براى آیات فوق نقل شده که کم و بیش با داستان ثعلبه مشابه است ، و از مجموع شاءن نزولهاى فوق ، و مضمون آیات ، چنین استفاده مى شود که شخص یا اشخاص مزبور در آغاز در صف منافقان نبودند، ولى به خاطر همین گونه اعمال به آنها پیوستند.
تفسیر :
منافقان کم ظرفیتند
این آیات ، در حقیقت روى یکى دیگر از صفات زشت منافقان انگشت مى گذارد و آن اینکه : به هنگام ضعف و ناتوانى و فقر و پریشانى ، چنان دم از ایمان مى زنند که هیچکس باور نمى کند آنها روزى در صف منافقان قرار گیرند، و حتى شاید آنهائى را که داراى امکانات وسیع هستند مذمت مى کنند که چرا از امکاناتشان به نفع مردم محروم استفاده نمى کنند؟
اما همینکه خودشان به نوائى برسند چنان دست و پاى خود را گم کرده و غرق دنیا پرستى مى شوند که همه عهد و پیمانهاى خویش را با خدا به دست فراموشى مى سپارند، گویا به کلى تغییر شخصیت داده ، و درک و دید دیگرى پیدا مى کنند، و همین کم ظرفیتى که نتیجه اش دنیا پرستى و بخل و امساک و خود خواهى است روح نفاق را چنان در آنان متمرکز مى سازد که راه بازگشت را به روى آنان مى بندد! در آیه نخست مى گوید: بعضى از منافقان کسانى هستند که با خدا پیمان
بسته اند که اگر از فضل و کرم خود به ما مرحمت کند قطعا به نیازمندان کمک مى کنیم و از نیکوکاران خواهیم بود. (و منهم من عاهد الله لئن آتانا من فضله لنصدقن و لنکونن من الصالحین ).
ولى این سخن را تنها زمانى مى گفتند که دستشان از همه چیز تهى بود و به هنگامى که خداوند از فضل و رحمتش سرمایه هائى به آنان داد، بخل ورزیدند و سرپیچى کردند و روگردان شدند (فلما آتاهم من فضله بخلوا به و تولوا و هم معرضون ).
این عمل و این پیمان شکنى و بخل نتیجه اش این شد که روح نفاق بطور مستمر و پایدار در دل آنان ریشه کند و تا روز قیامت و هنگامى که خدا را ملاقات مى کنند ادامه یابد (فاعقبهم نفاقا فى قلوبهم الى یوم یلقونه )
این به خاطر آن است که از عهدى که با خدا بستند تخلف کردند، و به خاطر آن است که مرتبا دروغ مى گفتند (بما اخلفوا الله ما وعدوه و بما کانوا یکذبون ).
سرانجام آنها را با این جمله مورد سرزنش و توبیخ قرار مى دهد که آیا آنها نمى دانند خداوند اسرار درون آنها را مى داند و سخنان آهسته و در گوشى آنان را مى شنود، و خداوند از همه غیوب و پنهانیها با خبر است ؟! (الم یعلموا ان الله یعلم سرهم و نجواهم و ان الله علام الغیوب ).
در اینجا به چند نکته باید توجه کرد:
1 - از جمله فاعقبهم نفاقا فى قلوبهم به خوبى استفاده مى شود که بسیارى از گناهان و صفات زشت ، و حتى کفر و نفاق ، علت و معلول یکدیگرند، زیرا جمله فوق با صراحت مى گوید: بخل و پیمان شکنى آنها سبب شد که نفاق در دلهایشان ریشه دواند، و همین گونه است گناهان و کارهاى خلاف دیگر، و لذا در بعضى از عبارات مى خوانیم که گاهى گناهان بزرگ سبب مى شود که انسان بى ایمان از دنیا برود.
2 - منظور از یوم یلقونه که ضمیر آن به خداوند برمى گردد همان روز رستاخیز است ، زیرا تعبیر لقاء الله و مانند آن در قرآن معمولا درباره قیامت آمده است ، درست است که با مرگ ، دوران عمل پایان مى یابد، و پرونده کار نیک و بد بسته مى شود، ولى آثار آنها همچنان در روح انسان تا قیامت بر قرار خواهد ماند.
البته این احتمال را هم داده اند که ضمیر یلقونه به بخل باز گردد، یعنى تا آن زمانى که نتیجه و کیفر بخل خویش را دریابند. همچنین احتمال داده شده است که منظور از ملاقات پروردگار لحظه مرگ باشد.
ولى همه اینها خلاف ظاهر آیه است ، و ظاهر همان است که گفتیم .
(درباره اینکه منظور از ملاقات پروردگار چیست ؟ در ذیل آیه 46 سوره بقره (جلد اول صفحه 156) بحثى داریم به آن مراجعه فرمائید).
3 - از آیات فوق نیز استفاده مى شود که پیمان شکنى و دروغ از صفات منافقان است و آنها هستند که پیمان خود را که با تاکیدات فراوان با خدا
بسته اند زیر پا مى گذارند، و حتى به پروردگار خویش دروغ مى گویند حدیث معروفى که از پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) نقل شده نیز این حقیقت را تاکید مى کند که فرمود: للمنافق ثلاث علامات ، اذا حدث کذب ، و اذا وعد اخلف ، و اذا ائتمن خان !: منافق سه نشانه دارد: به هنگام سخن گفتن دروغ مى گوید، و به هنگامى که وعده مى دهد تخلف مى کند، و هرگاه امانتى به او بسپارند، در آن خیانت مى نماید.
جالب اینکه در داستان فوق (داستان ثعلبه ) هر سه نشانه وجود دارد، او هم دروغ گفت و هم پیمان شکنى کرد، و هم در اموالى که خداوند به عنوان امانت خویش به او سپرده بود خیانت نمود!
حدیث فوق به صورت موکدترى از امام صادق (علیه السلام ) از پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) در کتاب کافى آمده است ، آنجا که مى فرماید: ثلاث من کن فیه کان منافقا و ان صام و صلى و زعم انه مسلم من اذا ائتمن خان ، و اذا حدث کذب ، و اذا وعد اخلف !: سه چیز است در هر کس باشد منافق است ، هر چند روزه بگیرد و نماز بخواند، و خود را مسلمان بداند: کسى که در امانت خیانت کند، و در سخن دروغ گوید، و به هنگام وعده تخلف جوید.
البته ممکن است به ندرت گناهان فوق از افراد با ایمان صادر شود و سپس توبه کنند، ولى استمرار آن نشانه روح نفاق و منافقگرى است .
4 - این نکته نیز لازم به تذکر است که آنچه در آیات فوق خواندیم یک بحث تاریخى و مربوط به زمان گذشته نبود، بلکه بیان یک واقعیت اخلاقى و اجتماعى است که در هر عصر و زمان ، و در هر جامعه اى ، بدون استثناء، نمونه هاى فراوانى دارد.
اگر به اطراف خود نگاه کنیم (و حتى شاید اگر به خودمان بنگریم !) نمونه اى از اعمال ثعلبة بن حاطب و طرز تفکر او را، در چهره هاى مختلف ، مى یابیم ، چه بسیارند کسانى که در شرائط عادى یا به هنگامى که تنگدستند، در صف مومنان داغ و قرص و محکم قرار دارند، در همه جلسات مذهبى حاضرند، پاى هر پرچم اصلاحى سینه مى زنند، با هر منادى حق و عدالت هم صدا هستند، و براى کارهاى نیک گریبان چاک مى کنند، و در برابر هر فسادى فریاد مى کشند.
ولى به هنگامى که به اصطلاح ، درى به تخته مى خورد، به نوائى مى رسند پست و مقامى پیدا مى کنند، و سرى در میان سرها در مى آورند، یک مرتبه تغییر چهره و بالاتر از آن تغییر ماهیت مى دهند، آن شور و عشق سوزان نسبت به خدا و دین در آنها فروکش ‍ مى کند، دیگر در جلسات سازنده خبرى از آنان نیست ، در هیچ برنامه اصلاحى حضور ندارند، نه براى حق گریبان چاک مى کنند و نه دیگر در برابر باطل فریاد مى کشند!
قبلا که محلى از اعراب نداشتند و موقعیتى در اجتماع ، هزار گونه عهد و پیمان با خدا و خلق خدا بسته بودند، که اگر روزى امکاناتى پیدا کنند، چنین و چنان خواهند کرد، و حتى هزار گونه ایراد و انتقاد به متمکنان وظیفه نشناس داشتند، اما آن روز که وضعشان دگرگون شد تمام عهد و پیمانها را بدست فراموشى سپردند، و همه ایرادها و انتقادها همچون برف در تابستان آب شد.
آرى این کم ظرفیتى یکى از نشانه هاى بارز منافقان است ، مگر نفاق چیزى جز دو چهره بودن و یا دوگانگى شخصیت هست ؟ تاریخچه زندگى اینگونه افراد بارزترین نمونه دوگانگى شخصیت است ، اصولا انسان با ظرفیت دو شخصیتى نمى شود.
شک نیست نفاق همچون ایمان داراى مراحل مختلف است . بعضى آنچنان
این خوى پلید در روحشان رسوخ کرده که در قلبشان اثرى از ایمان به خدا باقى نمانده ، هر چند خود را در صف مومنان جا زده اند!.
ولى گروهى دیگر با اینکه داراى ایمان ضعیفى هستند، و واقعا مسلمانند اعمالى را مرتکب مى شوند که متناسب وضع منافقان است ، و رنگى از دوگانگى شخصیت دارد، آنکس که پیوسته دروغ مى گوید ولى ظاهرش صدق و راستى است ، آیا دو چهره و منافق نیست ؟
کسى که ظاهرا امین است و به همین دلیل مورد اعتماد مردم مى باشد که امانتهاى خود را به او مى سپارند، اما در واقع در آنها خیانت مى کند، آیا گرفتار دوگانگى شخصیت نمى باشد؟
همچنین آیا آنها که عهد و پیمان مى بندند ولى هرگز پایبند به آن نیستند عملشان عمل منافقان محسوب نمى شود؟!
اتفاقا یکى از بزرگترین بلاهاى اجتماعى و عوامل عقب ماندگى وجود همین گونه منافقان در جوامع انسانى است ، و اگر چشم بر هم نگذاریم و به خودمان دروغ نگوئیم چه بسیار مى توانیم از این منافقان ثعلبه صفت در اطراف خود و در جوامع اسلامى بشمریم ، و عجب اینکه با اینهمه عیب و ننگ و دور افتادگى از روح تعلیمات اسلام باز گناه عقب افتادگى خود را به گردن اسلام مى گذاریم !
آیه و ترجمه


الذین یلمزون المطوعین من المومنین فى الصدقت و الذین لا یجدون الا جهدهم فیسخرون منهم سخر الله منهم و لهم عذاب الیم (79)
استغفر لهم اولا تستغفر لهم ان تستغفرلهم سبعین مرة فلن یغفرالله لهم ذلک بانهم کفروا بالله و رسوله و الله لا یهدى القوم الفسقین (80)



ترجمه :

79 - کسانى که از صدقات مومنان اطاعت کار عیبجوئى مى کنند، و آنهائى را که دسترسى جز به مقدار (ناچیز) توانائیشان ندارند مسخره مى نمایند خدا آنها را مسخره مى کند (کیفر استهزا کنندگان را به آنها میدهد) و براى آنان عذاب دردناکى است .
80 - چه براى آنها استغفار کنى و چه نکنى ، (حتى ) اگر هفتاد بار براى آنها استغفار کنى هرگز خداوند آنها را نمى آمرزد، چرا که آنها خدا و پیامبرش را انکار کردند، و خداوند جمعیت فاسقان را هدایت نمى کند.
شان نزول :
روایات متعددى در شاءن نزول این آیات در کتب تفسیر و حدیث نقل شده ، که از مجموع آنها چنین استفاده مى شود که پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) تصمیم داشت لشکر اسلام را براى مقابله با دشمن (احتمالا براى جنگ تبوک آماده سازد، و نیاز به گرفتن کمک از مردم داشت ، هنگامى که نظر خود را اظهار فرمود، کسانى که توانائى داشتند مقدار قابل ملاحظه اى به عنوان زکات یا کمک بلا عوض به ارتش اسلام خدمت کردند
ولى بعضى از کارگران کم درآمد مسلمان مانند ابوعقیل انصارى یا سالم بن عمیر انصارى با تحمل کار اضافى و کشیدن آب در شب و تهیه دو من خرما که یک من آن را براى خانواده خویش ذخیره کرد و یک من دیگر را خدمت پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) آورد، کمک ظاهرا ناچیزى به این برنامه بزرگ اسلامى نمود.
ولى منافقان عیبجو به هر یک از این دو گروه ایراد مى گرفتند: کسانى را که زیاد پرداخته بودند، به عنوان ریاکار معرفى مى کردند، و کسانى را که مقدار ظاهرا ناچیزى کمک نموده بودند به باد، مسخره و استهزاء مى گرفتند که آیا لشکر اسلام نیاز به چنین کمکى دارد؟
آیات فوق نازل شد و شدیدا آنها را تهدید کرد و از عذاب خداوند بیم داد!.
تفسیر :
کار شکنى منافقان .
در این آیات اشاره به یکى دیگر از صفات عمومى منافقان شده است که آنها افرادى لجوج ، بهانه جو، و ایرادگیر، و کارشکن هستند، هر کار مثبتى را، با وصله هاى نا مناسبى تحقیر کرده ، و بد جلوه مى دهند. تا هم مردم را در انجام کارهاى نیک دلسرد سازند، و هم تخم بدبینى و سوء ظن را در افکار بپاشند، و به این وسیله چرخهاى فعالیتهاى مفید و سازنده در اجتماع از کار بیفتد.
قرآن مجید شدیدا این روش غیر انسانى آنها را نکوهش مى کند، و مسلمانان را از آن آگاه مى سازد، تا تحت تاثیر اینگونه القائات سوء قرار نگیرند و هم منافقان بدانند که حناى آنان در جامعه اسلامى رنگى ندارد!
نخست مى فرماید: آنها که به افراد نیکوکار مؤ منین در پرداختن صدقات و کمکهاى صادقانه ، عیب مى گیرند، و مخصوصا آنها که افراد با ایمان تنگدست را که دسترسى جز به کمکهاى مختصر ندارند، مسخره مى کنند، خداوند آنان را مسخره مى کند، و عذاب دردناک در انتظار آنها است ! (الذین یلمزون المطوعین من المومنین فى الصدقات و الذین لا یجدون الا جهدهم فیسخرون منهم سخر الله منهم و لهم عذاب الیم )
یلمزون از ماده لمز (بر وزن طنز) به معنى عیبجوئى و مطوعین از ماده طوع (بر وزن موج ) به معنى اطاعت است ، ولى معمولا این کلمه به افراد نیکوکار و آنهائى که علاوه بر واجبات به مستحبات نیز عمل مى کنند اطلاق مى شود.
از آیه فوق استفاده مى شود که منافقان از گروهى عیبجوئى مى کردند، و گروهى را مسخره مى نمودند، روشن است سخریه درباره کسانى بوده که تنها قادر به کمک مختصرى به ارتش اسلام بودند، و لابد عیبجوئى مربوط به کسانى بوده که به عکس آنها کمکهاى فراوانى داشتند، دومى را به عنوان ریاکارى و اولى را به عنوان کم کارى تخطئه مى نمودند.
در آیه بعد تاکید بیشترى روى مجازات این گروه از منافقان نموده و آخرین تهدید را ذکر مى کند به این ترتیب که روى سخن را به پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) نموده مى گوید: چه براى آنها استغفار کنى و چه نکنى ، حتى اگر هفتاد بار براى آنها از خداوند طلب آمرزش نمائى هرگز خدا آنها را نمى بخشد (استغفر لهم او لا تستغفر لهم ان تستغفر لهم سبعین مرة فلن یغفر الله لهم )
چرا که آنها خدا و پیامبرش را انکار کردند و راه کفر پیش گرفتند
و همین کفر آنها را به دره نفاق و آثار شوم آن افکند (ذلک بانهم کفروا بالله و رسوله ).
و روشن است هدایت خدا شامل حال کسانى مى شود که در طریق حق طلبى گام برمى دارند و جویاى حقیقتند، ولى خداوند افراد فاسق و گنهکار و منافق را هدایت نمى کند (و الله لا یهدى القوم الفاسقین ،
در اینجا به چند نکته باید توجه کرد:
1 - اهمیت به کیفیت کار است نه کمیت - این حقیقت به خوبى از آیات قرآن بدست مى آید که اسلام در هیچ موردى روى کثرت مقدار عمل تکیه نکرده ، بلکه همه جا اهمیت به کیفیت عمل داده است ، و براى اخلاص و نیت پاک ، ارزش فوق العادهاى قائل شده که آیات فوق نمونه اى از این منطق قرآن است .
همانگونه که دیدیم براى عمل مختصر کارگر مسلمانى که شبى را تا صبح نخوابیده ، و با قلبى پر از عشق به خدا، و اخلاص و احساس ‍ مسئولیت در برابر مشکلات جامعه اسلامى ، کار کرده و توانسته است با این بیدار خوابى یک من خرما به سپاه اسلام در لحظات حساس کمک کند، فوق العاده اهمیت قائل شده ، و کسانى را که اینگونه اعمال ظاهرا کوچک و واقعا بزرگ را تحقیر مى کنند، شدیدا توبیخ و تهدید مى کند، و مى گوید مجازات دردناک در انتظار آنها است .
از این موضوع این حقیقت نیز روشن مى شود که در یک جامعه سالم اسلامى به هنگام بروز مشکلات ، همه باید احساس مسئولیت کنند، نباید چشمها تنها به متمکنان دوخته شود، چرا که اسلام متعلق به همه است ، و همه باید در حفظ آن از جان و دل بکوشند.
مهم این است که هر کس از مقدار توانائى خود دریغ ندارد، سخن از بسیار
و کم نیست ، سخن از احساس مسئولیت و اخلاص است ،
قابل توجه اینکه در حدیثى مى خوانیم که از پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) سؤ ال شد: اى الصدقة افضل : کدام صدقه و کمک از همه برتر است پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) فرمود: جهد المقل یعنى مقدار توانائى افراد کم در آمد!
2 - صفتى که در آیات فوق درباره منافقان عصر پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) خواندیم - مانند سایر صفات آنان - اختصاصى به آن گروه و آن زمان ندارد، بلکه از صفات زشت همه منافقان در هر عصر و زمان است ، آنها با روح بدبینى خاصى که دارند سعى مى کنند هر کار مثبتى را با وصله هاى ناجور از اثر بیندازند سعى مى کنند هر نیکوکارى را به نوعى دلسرد کنند، و حتى با سخریه و استهزاء و کم اهمیت جلوه دادن خدمات بى آلایش افراد کم درآمد، شخصیت آنها را در هم بشکنند و تحقیر کنند، تا همه فعالیتهاى مثبت در جامعه خاموش گردد و آنها به هدفهاى شومشان نائل گردند.
ولى مسلمانان آگاه و بیدار، در هر عصر و زمان ، باید کاملا متوجه این نقشه شوم منافقان باشند، و درست بر عکس آن گام بردارند، یعنى از خدمتگزاران جامعه تشویق به عمل آورند، و براى خدمات ظاهرا کوچک توام با اخلاص ، ارج فراوان قائل شوند، تا کوچک و بزرگ به کار خود دلگرم و علاقمند گردند و نیز باید همگان را از این نقشه ویرانگر منافقان آگاه سازند تا دلسرد نشوند.
3 - جمله سخر الله منهم (خداوند آنها را مسخره مى کند) به این معنى نیست که خداوند اعمالى همانند آنان انجام میدهد، بلکه همانگونه که مفسران گفته اند: منظور این است که مجازات استهزا کنندگان را به آنها خواهد داد، و یا آنچنان با آنها رفتار مى کند که همچون استهزا شدگان تحقیر شوند!.
4 - شک نیست که عدد سبعین (هفتاد) در آیات فوق براى تکثیر است نه براى تعداد، به عبارت دیگر مفهوم آیه این است که هر قدر براى آنها استغفار کنى خداوند آنان را نمى بخشد، درست مانند اینکه کسى به دیگرى مى گوید: اگر صد بار هم اصرار کنى قبول نخواهم کرد، مفهوم این سخن آن نیست که اگر یکصد و یکبار اصرار کنى مى پذیرم ، بلکه منظور این است که مطلقا نخواهم پذیرفت .
این گونه تعبیر در حقیقت براى تاکید مطلب است ، و لذا در سوره منافقان آیه 6 همین موضوع به عنوان نفى مطلق ذکر شده است آنجا که مى فرماید: سواء علیهم استغفرت لهم ام لم تستغفر لهم لن یغفر الله لهم : تفاوت نمى کند چه براى آنها طلب آمرزش کنى یا نکنى خدا آنها را نخواهد بخشید.
شاهد دیگر این سخن ، علتى است که در ذیل آیه ذکر شده و آن اینکه آنها به خدا و پیامبرش کافر شده اند و خدا فاسقان را هدایت نمى کند روشن است که براى اینگونه افراد هیچ مقدار استغفار سبب نجات نخواهد شد.
ولى عجب اینکه در روایات متعددى که از طرق اهل تسنن نقل شده مى خوانیم پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلم ) بعد از نزول آیه فوق چنین فرمود: لازیدن فى الاستغفار لهم على سبعین مرة ! رجاء منه ان یغفر الله لهم ، فنزلت : سواء علیهم استغفرت لهم ام لم تستغفر لهم لن یغفر الله لهم : به خدا سوگند بیش از هفتاد بار براى آنها استغفار مى کنم به این امید که خداوند آنها را بیامرزد، در این هنگام آیه (سوره منافقان ) نازل شد که خداوند در آن مى فرماید: تفاوت نمى کند چه براى آنها استغفار کنى و چه نکنى ، هرگز خدا آنها را نمى آمرزد.
مفهوم روایات فوق این است که پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) از عدد هفتاد در آیه مورد بحث تعداد فهمیده است و لذا فرموده من بیش از هفتاد بار براى آنها استغفار مى کنم ، در حالى که همانطور که گفتیم آیه مورد بحث مخصوصا با توجه به علتى که در ذیل آن آمده به روشنى به ما مى فهماند که عدد هفتاد براى تکثیر است و کنایه از نفى مطلق توام با تاکید مى باشد.
بنابراین روایات فوق چون مخالف با قرآن است ابدا قابل قبول نیست بخصوص که اسناد آنها از نظر ما نیز معتبر نمى باشد.
تنها توجیهى که مى توان براى روایات فوق کرد (هر چند خلاف ظاهر است ) این است که پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) قبل از نزول آیات فوق این جمله را مى فرموده ، و هنگامى که آیات فوق نازل شد، از استغفار براى آنها صرف نظر فرمود.
روایت دیگرى نیز در این باره نقل شده که ممکن است ریشه اصلى روایات فوق باشد که به هنگام نقل به معنى دگرگون شده است ، و آن اینکه پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) فرمود: لو علمت انه لو زدت على السبعین مرة غفر لهم لفعلت یعنى اگر مى دانستم که هرگاه بیش از هفتاد بار براى آنها استغفار کنم خداوند آنان را مى بخشد چنین مى کردم .
مفهوم این سخن (مخصوصا با توجه به کلمه لو که براى امتناع مى باشد) این است که مى دانم خدا آنها را نمى بخشد، ولى بقدرى قلبم از عشق به هدایت بندگان خدا و نجاتشان آکنده است ، که اگر فرضا بیش از هفتاد بار استغفار باعث نجاتشان مى شد چنین مى کردم .
به هر حال مفهوم آیات فوق روشن است ، و هر حدیثى بر خلاف آنها باشد یا باید آنرا توجیه کرد و یا کنار گذاشت .
آیه و ترجمه


فرح المخلفون بمقعدهم خلف رسول الله و کرهوا ان یجهدوا بامولهم و انفسهم فى سبیل الله و قالوا لا تنفروا فى الحر قل نار جهنم اشد حرا لو کانوا یفقهون (81)
فلیضحکوا قلیلا و لیبکوا کثیرا جزاء بما کانوا یکسبون (82)
فان رجعک الله الى طائفة منهم فاستذنوک للخروج فقل لن تخرجوا معى ابدا و لن تقتلوا معى عدوا انکم رضیتم بالقعود اول مرة فاقعدوا مع الخلفین (83)



ترجمه :

81 - تخلف جویان (از جنگ تبوک ) از مخالفت با رسول خدا (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) خوشحال شدند و کراهت داشتند که با اموال و جانهاى خود در راه خدا جهاد کنند و (به یکدیگر و به مومنان ) گفتند در این گرما حرکت (به سوى میدان ) نکنید، به آنها بگو آتش دوزخ از این هم گرمتر است اگر بفهمند!
82 - آنها باید کمتر بخندند و بسیار بگریند، این جزاى کارهائى است که انجام مى دادند.
83 - هرگاه خداوند تو را به سوى گروهى از آنان بازگرداند و از تو اجازه خروج (به سوى میدان جهاد) بخواهند، بگو هیچگاه با من خروج نخواهید کرد و هرگز همراه من با دشمنى نخواهید جنگید، چرا شما نخستین بار به کناره گیرى راضى شدید، اکنون نیز با متخلفان بمانید!
تفسیر :
باز هم کار شکنى منافقان
و
رفتار و افکار آنها است ، تا مسلمانان به روشنى این گروه را بشناسند و تحت تاثیر نقشه هاى شوم آنان قرار نگیرند.
نخست مى فرماید آنها که در تبوک ) از شرکت در جهاد تخلف جستند، و با عذرهاى واهى در خانه هاى خود نشستند، و به گمان خود سلامت را بر خطرات میدان جنگ ترجیح دادند، از این عملى که بر ضد رسولخدا (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) مرتکب شدند، خوشحالند (فرح المخلفون بمقعدهم خلاف رسول الله ).
و از اینکه در راه خدا با مال و جان خود جهاد کنند و به افتخارات بزرگ مجاهدان نائل گردند کراهت داشتند (و کرهوا ان یجاهدوا باموالهم و انفسهم فى سبیل الله ).
آنها به تخلف خودشان از شرکت در میدان جهاد قناعت نکردند، بلکه با وسوسه هاى شیطانى کوشش داشتند، دیگران را نیز دلسرد یا منصرف سازند و به آنها گفتند: در این گرماى سوزان تابستان به سوى میدان نبرد حرکت نکنید
(و قالوا لا تنفروا فى الحر).
در حقیقت آنها مى خواستند هم اراده مسلمانان را تضعیف کنند، و هم شریک هاى بیشترى براى جرمشان فراهم سازند.
سپس قرآن روى سخن را به پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) کرده و با لحن قاطع و کوبنده اى به آنها چنین پاسخ مى گوید: به آنها بگو آتش سوزان دوزخ از این هم گرمتر و سوزانتر است اگر بفهمند! (قل نار جهنم اشد حرا لو کانوا یفقهون )
ولى افسوس که بر اثر ضعف ایمان ، و عدم درک کافى ، توجه ندارند که چه آتش سوزانى در انتظار آنها است آتشى که یک جرقه کوچکش از آتشهاى دنیا سوزنده تر است .
دو آیه بعد اشاره به این مى کند که آنها به گمان اینکه پیروزى بدست
آورده اند و با تخلف از جهاد و دلسرد کردن بعضى از مجاهدان به هدفى رسیده اند، قهقهه سر مى دهند و بسیار مى خندند، همانگونه که همه منافقان در هر عصر و زمان چنینند.
ولى قرآن به آنها اخطار مى کند که باید کم بخندند و بسیار بگریند
(فلیضحکوا قلیلا و لیبکوا کثیرا).
گریه براى آینده تاریکى که در پیش دارند، گریه براى مجازاتهاى دردناکى که در انتظار آنها است ، گریه به خاطر اینکه همه پلهاى بازگشت را پشت سر خود ویران ساخته اند، و بالاخره گریه براى اینکه اینهمه استعداد و سرمایه عمر را از دست داده و رسوائى و تیره روزى و بدبختى براى خود خریده اند.
و در آخر آیه مى فرماید: این جزاى اعمالى است که آنها انجام مى دادند
(جزاء بما کانوا یکسبون ).
از آنچه گفتیم روشن شد که منظور این است این گروه باید در این جهان کم بخندند و بیشتر گریه کنند، زیرا مجازاتهاى دردناکى در پیش دارند که اگر از آن آگاه شوند بسیار گریه خواهند کرد و کمتر مى خندند.

    




 
 

   




ولى گروهى از مفسران احتمال دیگرى در معنى این جمله داده اند و آن اینکه : اینها هر قدر بخندند با توجه به عمر کوتاه دنیا خنده آنان کم خواهد بود، و در آخرت آنقدر باید گریه کنند که گریه هاى دنیا در برابر آن ناچیز است .
ولى تفسیر اول با ظاهر آیه و تعبیرات مشابه آن که در گفته ها و نوشته ها مى آید سازگارتر است بخصوص اینکه لازمه تفسیر دوم این است که صیغه امر به معنى اخبار بوده باشد و این بر خلاف ظاهر است .
حدیث معروفى که بسیارى از مفسران از پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) نقل کرده اند که
فرمود: لو تعلمون ما اعلم لضحکتم قلیلا و لبکیتم کثیرا: اگر آنچه را من (از کیفرهاى هولناک قیامت ) مى دانم شما هم مى دانستید، کم مى خندیدید و بسیار گریه مى کردید نیز شاهد معنى اول است (دقت کنید).
در آخرین آیه مورد بحث اشاره به یکى دیگر از روشهاى حساب شده و خطرناک منافقان مى کند و آن اینکه آنها به هنگامى که کار خلافى را آشکارا انجام مى دهند براى تبرئه خود ظاهرا در مقام جبران برمى آیند و با این نوسانها و اعمال ضد و نقیض ، چهره اصلى خود را پنهان مى دارند.
آیه مى گوید: هرگاه خداوند ترا به سوى گروهى از اینها بازگرداند و از تو اجازه بخواهند که در میدان جهاد دیگرى شرکت کنند، به آنها بگو هیچگاه با من در هیچ میدان جهادى شرکت نخواهید کرد، و هرگز همراه من با دشمنى نخواهید جنگید! (فان رجعک الله الى طائفه منهم فاستاذنوک للخروج فقل لن تخرجوا معى ابدا و لن تقاتلوا معى عدوا)
یعنى پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) باید آنها را براى همیشه مایوس کند، و روشن سازد که به اصطلاح حنایشان دیگر رنگى نخواهد داشت و کسى فریبشان را نخواهد خورد، و این گونه دامها را چه بهتر که برچینند و به جاى دیگرى ببرند که در اینجا کسى دیگر به دامشان نخواهد افتاد!.
ذکر این نکته نیز لازم است که جمله طائفه منهم (گروهى از ایشان ) نشان مى دهد که همه آنان حاضر نبودند از این طریق وارد شوند و پیشنهاد شرکت در جهاد دیگرى را عرضه بدارند، شاید به خاطر اینکه بعضى بقدرى رسوا و شرمنده بودند که حتى حاضر به حضور در محضر پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) و چنین پیشنهادى نمى شدند.
سپس دلیل عدم قبول پیشنهاد آنها را چنین بیان مى کند: شما براى
نخستین بار راضى شدید که از میدان جهاد کناره گیرى کنید و در خانه ها بنشینید، هم اکنون نیز به متخلفان بپیوندید، و با آنها در خانه ها بنشینید، (انکم رضیتم بالقعود اول مرة فاقعدوا مع الخالفین ).
در اینجا به چند نکته باید توجه کرد:
1 - شک نیست که اگر این گروه از منافقان پس از تخلف ، پشیمان مى شدند و توبه مى کردند، و سپس براى شستشوى گناه سابق خود پیشنهاد در میدانهاى جهاد دیگر داشتند، خدا از آنها میپذیرفت ، و پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) دست رد به سینه آنها نمى گذارد، بنا بر این معلوم مى شود که این پیشنهاد نیز یکنوع شیطنت و کار منافقانه بوده است ، و به اصطلاح تاکتیکى بوده براى استتار چهره زشت خود و ادامه به اعمال سابق .
2 - کلمه خالف به معنى متخلف است ، و اشاره به کسانى است که در میدان جهاد، با عذر و یا بدون عذر شرکت نداشتند.
بعضى نیز گفته اند که خالف به معنى مخالف است ، اشاره به اینکه شما هم بروید و با گروه مخالفان همصدا شوید، و این کلمه را به معنى فاسد نیز تفسیر کرده اند، چه اینکه خلوف به معنى فساد و خالف به معنى فاسد در لغت آمده است .
این احتمال نیز وجود دارد که همه معانى بالا از این کلمه در آیه فوق اراده شده باشد چرا که گروه منافقان و دوستان آنان داراى تمام این صفات رذیله بوده اند.
3 - باز تذکر این موضوع را لازم مى دانیم که مسلمانان عصر ما نیز در
برابر منافقان محیط خود که از روشهاى مشابهى با منافقان اعصار پیشین استفاده مى کنند، باید از همان برنامه محکم پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) پیروى کرده و یکبار که در دام آنان افتادند، دیگر فریب آنها را نخورند و به اشکهاى تمساحانه آنها وقعى ننهند که مرد مسلمان هیچگاه دو بار در یک دام نمى افتد!.
آیه و ترجمه


و لا تصل على احد منهم مات ابدا و لا تقم على قبره انهم کفروا بالله و رسوله و ماتوا و هم فسقون (84)
و لا تعجبک امولهم و اولدهم انما یرید الله ان یعذبهم بها فى الدنیا و تزهق انفسهم و هم کفرون (85)



ترجمه :

84 - بر هیچیک از آنها که بمیرد نماز نخوان ، و بر کنار قبرش (براى دعا و طلب آمرزش ) نایست چرا که آنها به خدا و رسولش کافر شدند، و در حالى که فاسق بودند از دنیا رفتند.
85 - مبادا اموال و اولادشان مایه اعجاب تو گردد، (این براى آنها نعمت نیست بلکه ) خدا مى خواهد به وسیله آن ، آنها را در دنیا عذاب کند، و جانشان برآید در حالى که کافر باشند.
تفسیر :
روش محکمتر در برابر منافقان .
پس از آنکه منافقان با تخلف صریح از شرکت در میدان جهاد پرده ها را دریدند و کارشان بر ملا شد، خداوند به پیامبرش دستور مى دهد روش صریحتر و
محکمترى در برابر آنها اتخاذ کند تا براى همیشه فکر نفاق و منافقگرى از مغزهاى دیگران برچیده شود، و منافقان نیز بدانند در جامعه اسلامى محلى براى آنها وجود نخواهد داشت .
لذا مى فرماید: بر هیچیک از آنها منافقان ) که از دنیا مى روند نماز مگزار! (و لا تصل على احد منهم مات ابدا).
و هیچگاه در کنار قبر او براى طلب آمرزش و استغفار نایست (و لا تقم على قبره ).
در حقیقت این یکنوع مبارزه منفى ، و در عین حال موثر، در برابر گروه منافقان است ، زیرا به جهاتى که در گذشته گفتیم پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) نمى توانست رسما دستور قتل آنها و پاکسازى محیط جامعه اسلامى را از این طریق صادر کند، ولى مبارزات منفى به حد کافى در بى اعتبار ساختن آنان ، و انزوا و طردشان از جامعه اسلامى ، اثر مى گذارد.
زیرا مى دانیم یک فرد مؤ من راستین ، هم در حال حیات و هم پس از مرگ محترم است ، به همین دلیل در برنامه هاى اسلامى دستور غسل و کفن و نماز و دفن او داده شده است که با احترام هر چه بیشتر، با تشریفات خاصى ، او را به خاک بسپارند، و حتى پس از دفن در کنار قبر او بیایند و براى گناهان و لغزشهاى احتمالى او از خداوند طلب بخشش کنند.
عدم انجام این مراسم درباره یک فرد به معنى طرد او از جامعه اسلامى است ، و اگر این طرد کننده ، شخص پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) بوده باشد، ضربه اى سخت و سنگین به حیثیت چنین فرد مطرودى وارد خواهد آمد، در حقیقت این یک برنامه مبارزه حساب شده در برابر گروه منافقان در آن زمان بود که امروز هم مسلمانان باید از روشهاى مشابه آن استفاده کنند.
یعنى مادام که افراد اظهار اسلام مى کنند و به ظواهر اسلام پاى بندند باید
معامله یک مسلمان با آنها کرد هر چند باطنشان طور دیگرى باشد ولى اگر پرده ها را دریدند و نفاق خود را ظاهر کردند باید با آنها همانند بیگانگان از اسلام رفتار نمود.
در پایان آیه بار دیگر دلیل این دستور را روشن مى سازد و مى فرماید: این حکم به خاطر آن است که آنها به خدا و پیامبرش کافر شدند (انهم کفروا بالله و رسوله ).
و در حالى که فاسق و مخالف فرمان خدا بودند از دنیا رفتند نه از کرده خود پشیمان شدند و نه با آب توبه لکه هاى گناه را از دامان شستند (و ماتوا و هم فاسقون ).
در اینجا ممکن بوده است سؤ الى براى مسلمانان مطرح شود که اگر منافقان براستى اینهمه از رحمت خدا دورند و باید مسلمانان هیچگونه ابراز محبت و علاقه در مورد آنان نکنند، پس چرا خداوند به آنها اینهمه محبت کرده و اینهمه مال و فرزند (نیروى اقتصادى و انسانى ) را در اختیارشان قرار داده است .
خداوند در آیه بعد روى سخن را به پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) کرده و پاسخ این سؤ ال را چنین مى دهد اموال و فرزندانشان هیچگاه نباید مایه اعجاب تو شود (و لا تعجبک اموالهم و اولادهم ).
چرا که به عکس آنچه مردم ظاهر بین خیال مى کنند، این اموال و فرزندان نه تنها باعث خوشوقتى آنها نیست ، بلکه خداوند مى خواهد آنانرا بوسیله اینها در دنیا مجازات کند، و با حال کفر جان بدهند (انما یرید الله ان یعذبهم بها فى الدنیا و تزهق انفسهم و هم کافرون ).
این آیه که نظیر آنرا در همین سوره (آیه 55) داشتیم اشاره به این
واقعیت مى کند که امکانات اقتصادى و نیروهاى انسانى در دست افراد ناصالح نه تنها سعادت آفرین نیست ، بلکه غالبا مایه دردسر و بلا و بدبختى است ، زیرا چنین اشخاصى نه اموال خود را به مورد مصرف مى کنند، تا از آن بهره مفید و سازنده اى بگیرند، و نه فرزندان سر براه و با ایمان و تربیت یافته اى دارند که مایه روشنى چشم آنان و حل مشکلات زندگانیشان گردد، بلکه اموالشان غالبا در راه هوسهاى کشنده و سرکش و تولید فساد، و تحکیم پایه هاى ظلم مصرف مى گردد، و مایه غفلت آنها از خدا و مسائل اساسى زندگى است و فرزندانشان هم در خدمت ظالمان و فاسدان قرار مى گیرند، و مبتلا به انواع انحرافهاى اخلاقى مى شوند، و سرانجام دردسر آفرین خواهند بود.
منتها براى کسانى که ثروت و نیروى انسانى را اصیل مى پندارند و چگونگى مصرف آن ، براى آنها مطرح نیست ، زندگانى اینگونه اشخاص دورنماى دل - انگیزى دارد اما اگر به متن زندگیشان نزدیکتر شویم و به این حقیقت نیز توجه کنیم که چگونگى بهره بردارى از این امکانات مطرح است تصدیق خواهیم کرد که هرگز افراد خوشبختى نیستند.
در اینجا به دو نکته باید توجه کرد:
1 - درباره شان نزول آیه نخست روایات متعددى وارد شده است ، که خالى از اختلاف نیست .
از بعض از این روایات استفاده مى شود که پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) هنگامى که عبد الله بن ابى ( منافق مشهور) از دنیا رفت بر او نماز گزارد، و کنار قبر او ایستاد و دعا کرد، حتى پیراهن خود را به عنوان کفن بر او پوشانید، سپس آیه فوق نازل شد و پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) را از تکرار این کار نهى کرد.
در حالى که از بعضى دیگر از روایات برمى آید که پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) تصمیم
داشت نماز بر او بگزارد، جبرئیل نازل شد و این آیه را بر او خواند و او را از این کار باز داشت .
بعضى دیگر چنین مى گویند که پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) نه نماز بر او گزارد و نه تصمیم بر این کار داشت ، بلکه تنها پیراهن خود را براى تشویق قبیله عبد الله فرستاد، تا به عنوان کفن در تن او کنند و هنگامى که پرسیدند چرا چنین اقدامى فرمودید در حالى که او مرد بى ایمانى است ؟ گفت : پیراهن من باعث نجات او از عذاب الهى نخواهد شد، ولى من امیدوارم که به خاطر این عمل گروه زیادى مسلمان شوند، و چنین نیز شد که پس از این جریان عده فراوانى از قبیله خزرج مسلمان گشتند.
از آنجا که این روایات با هم اختلاف فراوان دارد ما از ذکر آنها به عنوان یک شان نزول صرف نظر کردیم به خصوص اینکه طبق گفته بعضى از مفسران بزرگ مرگ عبد الله بن ابى در سنه 9 هجرى واقع شد در حالى که آیات فوق در حدود سال هشتم نازل شده است (المیزان جلد 9 صفحه 385).
ولى آنچه جاى انکار نیست این است که از لحن آیه چنین برمى آید که پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) قبل از نزول این آیه بر منافقان نماز مى گزارد، و بر کنار قبر آنها توقف مى کرد، چرا که آنها ظاهرا مسلمان بودند ولى پس از نزول این آیه
بطور قطع این برنامه براى همیشه تعطیل شد.
2 - از آیه فوق همچنین استفاده مى شود که ایستادن در کنار قبور مومنان و دعا براى آنها جایز است ، زیرا نهى در آیه مخصوص به منافقان است ، بنابراین مفهوم آیه این مى شود که زیارت قبور مؤ منان یعنى ایستادن کنار قبرهاى آنان و دعا کردن جایز است .
ولى آیه فوق درباره این موضوع که آیا مى توان به قبور آنها توسل جست و به برکت آنان از خدا حاجتى تقاضا کرد؟ سکوت دارد، هر چند مجاز بودن این موضوع از نظر روایات اسلامى مسلم است .
آیه و ترجمه


و إ ذا اءنزلت سورة اءن ءامنوا بالله و جهدوا مع رسوله استذنک اءولوا الطول منهم و قالوا ذرنا نکن مع القعدین (86)
رضوا بأ ن یکونوا مع الخوالف و طبع على قلوبهم فهم لا یفقهون (87)
لکن الرسول و الذین ءامنوا معه جهدوا بأ مولهم و اءنفسهم و اءولئک لهم الخیرت و اءولئک هم المفلحون (88)
اءعد الله لهم جنت تجرى من تحتها الا نهر خلدین فیها ذلک الفوز العظیم (89)



ترجمه :

86 - و هنگامى که سوره اى نازل گردد که ایمان به خدا بیاورید و همراه پیامبرش جهاد کنید کسانى که از آنها (گروه منافقان ) توانائى دارند از تو اجازه مى خواهند و مى گویند: بگذار ما با قاعدین (آنها که از جهاد معافند) بوده باشیم .
87 - آنها راضى شدند که با متخلفان باشند، و بر دلهایشان مهر نهاده شده ، لذا نمى فهمند
88 - ولى پیامبر و آنها که با او ایمان آوردند با اموال و جانهایشان به جهاد پرداختند و همه نیکیها براى آنهاست و آنها رستگارانند.
89 - خداوند براى آنها باغهائى از بهشت فراهم ساخته که نهرها از زیر درختانش جارى است ، جاودانه در آن خواهند بود، و این رستگارى (و پیروزى ) بزرگى است .
تفسیر :
دون همتان و مومنان راستین
در این آیات باز سخن درباره منافقان است ، منتها زشتکاریهاى آنان با
اعمال نیک مؤ منان راستین در اینجا مقایسه شده است ، و با این مقایسه انحراف و بیچارگى آنان روشنتر مى شود.
در آیه نخست مى گوید: هنگامى که سوره اى درباره جهاد نازل مى شود و از مردم دعوت که به خدا ایمان بیاورند (یعنى بر ایمان خود ثابت قدم بمانند و آنرا تقویت نمایند) و همراه پیامبر خدا (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) در راه او جهاد کنند، در این هنگام منافقان قدرتمند که توانائى کافى از نظر جسمى و مالى براى شرکت در میدان جنگ دارند از تو اجازه مى خواهند که در میدان جهاد شرکت نکنند و مى گویند بگذار ما با قاعدین (آنها که از جهاد معذورند) باشیم (و اذا انزلت سوره ان آمنوا بالله و جاهدوا مع رسوله استاذنک اولوا الطول منهم و قالوا ذرنا نکن مع القاعدین ).
طول (بر وزن قول ) به معنى امکانات و توانائى مالى آمده است ، بنابراین اولوا الطول به معنى کسانى است که داراى قدرت مادى کافى براى حضور در میدان جنگ هستند، و با این حال مایل بوده اند در صف افراد ناتوان یعنى آنها که از نظر جسمى یا مالى توانائى جهاد نداشته اند، بمانند.
اصل این کلمه از طول (بر وزن پول ) که ضد عرض است گرفته شده و تناسب این دو معنى با یکدیگر روشن است ، زیرا توانائى مالى و جسمى یکنوع کشش و ادامه و طول قدرت را مى رساند.
در آیه بعد قرآن آنها را با این جمله مورد ملامت و مذمت قرار مى دهد که آنها راضى شدند با متخلفان باقى بمانند (رضوا بان یکونوا مع الخوالف ) همانطور که سابقا نیز اشاره کردیم خوالف جمع خالفة از ماده خلف به معنى پشت سر است ، به همین جهت به زنان که به هنگام رفتن مردان به خارج از منزل ، در منزل باقى مى مانند خالفة گفته مى شود، و در آیه مورد
بحث منظور از خوالف تمام کسانى است که به نحوى از شرکت در میدان جنگ معذور بودند اعم از زنان و یا پیران و یا بیماران و کودکان .
بعضى از احادیث که در تفسیر آیه وارد شده نیز به این موضوع اشاره کرده است .
بعدا اضافه مى کند که اینها بر اثر گناه و نفاق به مرحله اى رسیده اند که بر قلبهایشان مهر زده شده ، به همین دلیل چیزى نمى فهمند (و طبع على قلوبهم فهم لا یفقهون ).
در آغاز سوره بقره درباره معنى مهر نهادن بر قلب سخن گفتیم .
در آیه بعد از گروهى که در نقطه مقابل این دسته قرار دارند و صفات و روحیات آنها، و همچنین سرانجام کارشان درست به عکس ‍ آنها است ، سخن به میان آمده آیه چنین مى گوید: اما پیامبر و آنها که با او ایمان آوردند با اموال و جانهاى خود در راه خدا جهاد کردند (لکن الرسول و الذین آمنوا معه جاهدوا باموالهم و انفسهم ).
و سرانجام کارشان این شد که انواع نیکیها و سعادتها و پیروزیها و خیرات مادى و معنوى در این جهان و جهان دیگر نصیبشان است (و اولئک لهم الخیرات ) و گروه رستگاران همینها هستند (و اولئک هم المفلحون ).
کلمه الخیرات به اصطلاح صیغه جمع توام با الف و لام است ، و عمومیت از آن استفاده مى شود، تعبیر جامعى است که هر گونه موفقیت و پیروزى و موهبت و خیرى را اعم از مادى و معنوى شامل مى گردد.
تعبیرات این دو جمله طبق قواعدى که در علم معانى بیان آمده است همگى دلیل بر انحصار است ، یعنى تعبیرات فوق نشان مى دهد که رستگاران
تنها این گروهند و همچنین کسانى که استحقاق هر گونه خیر و سعادتى را دارند تنها این دسته اند، همانها که با تمام وجود و امکاناتشان جهاد مى کنند.
از این آیه به خوبى استفاده مى شود که اگر ایمان و جهاد توام گردد هر گونه خیر و برکتى را با خود همراه خواهد داشت ، و جز در سایه این دو، نه راهى به سوى فلاح و رستگارى است ، و نه نصیبى از خیرات و برکات مادى و معنوى .
این نکته نیز شایان توجه است که از مقابله صفات این دو گروه با هم چنین استفاده مى شود که منافقان به خاطر فقدان ایمان ، و آلودگى فوق العاده به گناه ، افرادى نادان و بى خبرند، و به همین جهت از علو همت که زائیده فهم و شعور و آگاهى است محرومند، آنها راضیند که با بیماران و کودکان بمانند ولى از شرکت در میدان جهاد با آنهمه افتخاراتش ابا دارند.
اما در مقابل ، افراد با ایمان آنچنان روشن بینى و فهم و درک و علو همت دارند که تنها راه پیروزى بر مشکلات را جهاد، آنهم با تمام امکاناتشان ، یافته اند. این همان درس بزرگى است که قرآن در بسیارى از آیاتش به ما داده و باز هم از آن غافلیم .
در آخرین آیه مورد بحث به قسمتى از پاداشهاى اخروى این گروه اشاره کرده ، مى گوید: خداوند باغهائى از بهشت براى آنان فراهم ساخته که از زیر درختانش نهرها جریان دارد (اعد الله لهم جنات تجرى من تحتها الانهار).
و تاکید مى کند: این نعمت و موهبت عاریتى و فناپذیر نیست بلکه جاودانه در آن مى مانند (خالدین فیها).
و این پیروزى بزرگى است (ذلک الفوز العظیم ).
تعبیر به اعد الله لهم (خدا براى آنها آماده ساخته ) نشانه اهمیت موضوع
و احترامى است که خدا براى این گروه قائل است که از پیش این مواهب را براى آنان آماده کرده است .
آیه و ترجمه


و جاء المعذرون من الا عراب لیؤ ذن لهم و قعد الذین کذبوا الله و رسوله سیصیب الذین کفروا منهم عذاب اءلیم (90)



ترجمه :

90 - و معذوران از اعراب (نزد تو) آمدند که به آنها اجازه تخلف از جهاد) داده شود، اما آنها که به خدا و پیامبرش دروغ گفتند (بدون هیچ عذرى در خانه خود) نشستند، به زودى کسانى را که از آنها کافر شدند (و معذور نبودند) عذاب دردناکى خواهد رسید.
تفسیر :
در این آیه به تناسب بحثهاى گذشته ، پیرامون منافقان بهانه جو و عذر تراش اشاره به وضع دو گروه از تخلف کنندگان از جهاد شده است : نخست آن دسته که واقعا معذور بوده اند.
و دیگر گروهى که بدون عذر و به عنوان سرکشى و عصیان سر از انجام این وظیفه بزرگ باز زدند.
نخست مى گوید: گروهى از اعراب بادیه نشین که از شرکت در میدان جهاد معذور بودند نزد تو آمده اند تا به آنها اجازه داده شود و معاف گردند
(و جاء المعذرون من الاعراب لیؤ ذن لهم ).
و در مقابل ، کسانى که به خدا و پیامبر دروغ گفتند، بدون هیچ عذرى در خانه خود نشستند و به میدان نرفتند (و قعد الذین کذبوا الله و رسوله ).
در پایان آیه ، گروه دوم را شدیدا تهدید کرده ، مى گوید: به زودى آن
دسته از ایشان که کافر شدند گرفتار عذاب دردناکى خواهند شد سیصیب الذین کفروا منهم عذاب الیم ).
آنچه در تفسیر آیه فوق گفتیم همان چیزى است که با قرائن موجود در آیه سازگارتر است ، زیرا از یکسو مى بینیم که این دو گروه در برابر یکدیگر قرار داده شده اند، و از سوى دیگر کلمه منهم نشان میدهد که تمام این دو گروه کافر نبودند، از مجموع این دو قرینه استفاده مى شود که معذرون معذوران حقیقى بوده اند.
ولى در برابر این تفسیر دو تفسیر دیگر نیز گفته شده .
نخست اینکه : منظور از معذرون کسانى است که عذرهاى واهى و دروغین براى فرار از جهاد مى تراشند، و منظور از گروه دوم آنهائى است که حتى زحمت عذرتراشى به خود نمى دهند، و صریحا از اطاعت فرمان خدا در باره جهاد سرباز میزنند.
دوم اینکه معذرون همه گروههائى را شامل مى شود که با اظهار عذر اعم از اینکه راست باشد یا دروغ از شرکت در جهاد خوددارى مى کنند.
ولى قرائن نشان مى دهد که معذرون همان معذوران واقعى هستند.
آیه و ترجمه


لیس على الضعفاء و لا على المرضى و لا على الذین لا یجدون ما ینفقون حرج إ ذا نصحوا لله و رسوله ما على المحسنین من سبیل و الله غفور رحیم (91)
و لا على الذین إ ذا ما اءتوک لتحملهم قلت لا اءجد ما اءحملکم علیه تولوا و اءعینهم تفیض من الدمع حزنا اءلا یجدوا ما ینفقون (92)
إ نما السبیل على الذین یستذنونک و هم اءغنیاء رضوا بأ ن یکونوا مع الخوالف و طبع الله على قلوبهم فهم لا یعلمون (93)



ترجمه :

91 - بر ضعیفان و بیماران و آنها که وسیله اى براى انفاق (در راه جهاد) ندارند ایرادى نیست (که در میدان مبارزه شرکت نکنند) هرگاه براى خدا و رسولش خیر خواهى کنند (و از آنچه در توان دارند مضایقه ننمایند، چه اینکه ) بر نیکوکاران راه مؤ اخذه نیست ، و خداوند آمرزنده و مهربان است .
92 - و (نیز) ایرادى نیست بر آنها که وقتى نزد تو آمدند که آنها را بر مرکبى (براى میدان جهاد) سوار کنى گفتى مرکبى که شما را بر آن سوار کنم ندارم (از نزد تو) بازگشتند در حالى که چشمانشان اشکبار بود، چرا که چیزى که در راه خدا انفاق کنند نداشتند.
93 - راه مؤ اخذه تنها به روى کسانى باز است که از تو اجازه مى خواهند در حالى که بى نیازند (و امکانات کافى دارند) آنها راضى شدند که با متخلفان بمانند، و خداوند بر دلهایشان مهر نهاده لذا چیزى نمى داند.
شاءن نزول :
در مورد آیه اول چنین نقل شده که یکى از یاران با اخلاص پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) عرض کرد: اى پیامبر خدا! من پیر مردى نابینا و ناتوانم ، حتى کسى که دست مرا بگیرد و به میدان جهاد بیاورد، ندارم ، آیا اگر در جهاد شرکت نکنم معذورم ؟ پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) سکوت کرد، سپس آیه نخست نازل شد و به اینگونه افراد اجازه داد.
از این شان نزول چنین استفاده مى شود که حتى نابینایان به خود اجازه نمى دادند که بدون اطلاع پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) از شرکت در جهاد سر باز زنند، و به این احتمال که شاید وجودشان با همین حالت براى تشویق مجاهدان و یا حداقل سیاهى لشکر، مفید واقع شود از پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) کسب تکلیف مى کردند.
در مورد آیه دوم نیز در روایات مى خوانیم که هفت نفر از فقراى انصار خدمت پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) رسیدند و تقاضا کردند وسیله اى براى شرکت در جهاد در اختیارشان گذارده شود، اما چون پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) وسیله اى در اختیار نداشت ، جواب منفى به آنها داد، آنها با چشمهاى پر از اشک از خدمتش خارج شدند و بعدا بنام بکائون مشهور گشتند.
تفسیر :
معذورانى که از عشق جهاد اشک مى ریختند!
در این آیات براى روشن ساختن وضع همه گروهها از نظر معذور بودن یا نبودن در زمینه شرکت در جهاد تقسیم بندى مشخصى شده است ، و اشاره به
پنج گروه گردیده که چهار گروهشان واقعا معذورند، و یک گروه منافقند و غیر معذور!
در آیه نخست مى گوید: کسانى که ضعیف و ناتوان هستند بر اثر پیرى و یا نقص اعضاء همچون فقدان بینائى ) همچنین بیماران و آنها که وسیله لازم براى شرکت در میدان جهاد در اختیار ندارند بر آنها ایرادى نیست که در این برنامه واجب اسلامى شرکت نکنند (لیس ‍ على الضعفاء و لا على المرضى و لا على الذین لا یجدون ما ینفقون حرج )
این سه گروه در هر قانونى معافند، و عقل و منطق نیز معاف بودن آنها را امضاء مى کند، و مسلم است که قوانین اسلامى در هیچ مورد از منطق و عقل جدا نیست .
کلمه حرج در اصل به معنى مرکز اجتماع چیزى است ، و از آنجا که اجتماع و انبوه جمعیت توام با تنگى و ضیق مکان و کمبود جا است ، این کلمه به معنى ضیق و تنگى و ناراحتى و مسئولیت و تکلیف آمده است ، و در آیه مورد بحث به معنى اخیر یعنى مسئولیت و تکلیف مى باشد.
سپس یک شرط مهم براى حکم معافى آنها بیان کرده ، مى گوید این در صورتى است که آنها از هر گونه خیر خواهى مخلصانه درباره خدا و پیامبرش دریغ ندارند (اذا نصحوا لله و رسوله )
یعنى گر چه آنها توانائى گرفتن سلاح بدست و شرکت در میدان نبرد ندارند ولى این توانائى را دارند که با سخن و طرز رفتار خود مجاهدان را تشویق کنند و مبارزان را دلگرم سازند، و روحیه آنها را با شمردن ثمرات جهاد تقویت کنند و به عکس تا آنجا که توانائى دارند در تضعیف روحیه دشمن و فراهم آوردن مقدمات شکست آنها کوتاهى نورزند، زیرا کلمه نصح که در اصل به معنى اخلاص ‍ است کلمه جامعى است که هر گونه خیر خواهى و اقدام مخلصانه را
شامل مى شود، و چون مساله جهاد مطرح است ناظر به کوششها و تلاشهائى است که در این زمینه صورت مى گیرد.
بعدا براى بیان دلیل این موضوع مى فرماید: اینگونه افراد مردان نیکو کارى هستند و براى نیکوکاران هیچ راه ملامت و سرزنش و مجازات و مؤ اخذه وجود ندارد
(ما على المحسنین من سبیل ).
و در پایان آیه خدا را با دو صفت از اوصاف بزرگش به عنوان دلیل دیگرى بر معاف بودن این گروههاى سه گانه توصیف مى کند و مى گوید: خداوند غفور و رحیم است (و الله غفور رحیم ).
غفور از ماده غفران به معنى مستور ساختن و پوشیدن است ، یعنى خداوند به مقتضاى این صفت ، پرده بر کار افراد معذور و ناتوان مى اندازد و عذرشان را مى پذیرد، و رحیم بودن خدا اقتضاکه تکلیف شاق و مشکل بر کسى ننهد و او را معاف دارد، اگر این گروهها مجبور به حضور در میدان بودند با غفوریت و رحیمیت خداوند سازگار نبود، یعنى خداوند غفور و رحیم حتما آنها را معاف خواهد داشت .
از پاره اى از روایات که مفسران در ذیل آیه نقل کرده اند چنین استفاده مى شود که گروههاى معذور نه تنها از تکلیف معافند و از مجازات بر کنار ، بلکه به مقدار اشتیاقشان به شرکت در میدان جهاد در پاداشها و افتخارات مجاهدان شریکند، چنانکه در حدیثى از پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) مى خوانیم :
هنگامى که از غزوه تبوک بازگشت و به نزدیکى مدینه رسید فرمود: شما در این شهر مردانى را پشت سر گذاشتید که در تمام مسیر با شما بودند!، هر گامى که برداشتید، و هر مالى که در این راه انفاق کردید، و هر سرزمینى را که پیمودید با شما همراهى داشتند!
عرض کردند: اى رسولخدا چگونه با ما بودند با اینکه در مدینه ماندند؟
فرمود: به این دلیل که آنها به خاطر عذر نتوانستند در جهاد شرکت کنند اما قلبشان با ما بود).
سپس به گروه چهارمى اشاره مى کند که آنها نیز از شرکت در جهاد معاف شدند، و مى گوید: همچنین بر آن گروه ایراد نیست که وقتى نزد تو آمدند که مرکبى براى شرکت در میدان جهاد در اختیارشان بگذارى ، گفتى مرکبى در اختیار ندارم که شما را بر آن سوار کنم ، ناچار از نزد تو خارج شدند در حالى که چشمهایشان اشکبار بود و این اشک به خاطر اندوهى بود که از نداشتن وسیله براى انفاق در راه خدا سر چشمه مى گرفت (و لا على الذین اذا ما اتوک لتحملهم قلت لا اجد ما احملکم علیه تولوا و اعینهم تفیض من الدمع حزنا الا یجدوا ما ینفقون ).
تفیض از ماده فیضان به معنى ریزش بر اثر پر شدن است هنگامى که انسان ناراحت مى شود اگر ناراحتى زیاد شدید نباشد چشمها پر از اشک مى شود بى آنکه جریان یابد، اما هنگامى که ناراحتى به مرحله شدید رسید اشکها جارى مى شود.
این نشان مى دهد که این گروه از یاران پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) بقدرى شیفته و دلباخته و عاشق جهاد بودند، که نه تنها از معاف شدن خوشحال نشدند، بلکه همچون کسى که بهترین عزیزانش را از دست داده است ، در غم این محرومیت اشک مى ریختند.
البته شک نیست که این گروه چهارم از گروه سوم که در آیه قبل ذکر شد جدا نیستند، ولى به خاطر امتیاز خاصى که بر آنها دارند، و نیز به خاطر قدردانى از این گروه ، بطور مستقل ضمن یک آیه وضع حالشان مجسم شده است
ویژگى آنها در این بود که :
اولا به این قناعت نکردند که خودشان وسائل لازم براى شرکت در جهاد ندارند، بلکه نزد پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) آمدند و با اصرار از او مطالبه مرکب کردند.
ثانیا هنگامى که پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) به آنها جواب منفى داد نه تنها از معاف گشتن شادمان نشدند، بلکه فوق العاده منقلب و ناراحت و اندوهناک گشتند، به خاطر این دو جهت خداوند آنها را بطور مشخص و جداگانه بیان کرده است .
در آخرین آیه ، حال گروه پنجم را شرح میدهد یعنى آنها که به هیچوجه در پیشگاه خدا معذور نبوده و نخواهند بود، و مى فرماید: راه مواخذه و مجازات تنها به روى کسانى گشوده است که از تو اجازه مى خواهند در جهاد شرکت نکنند در حالى که امکانات کافى و وسائل لازم براى این کار در اختیار دارند و کاملا بى نیازند
(انما السبیل على الذین یستاذنونک و هم اغنیاء).
سپس اضافه مى کند: این ننگ براى آنها بس است که راضى شدند با افراد ناتوان و بیمار و معلول در مدینه بمانند و از افتخار شرکت در جهاد محروم گردند (رضوا بان یکونوا مع الخوالف ).
و این کیفر نیز آنها را بس که خداوند قدرت تفکر و ادراک را از آنها به خاطر اعمال زشتشان گرفته و بر دلهایشان مهر نهاده و به همین دلیل چیزى نمى دانند (و طبع الله على قلوبهم فهم لا یعلمون ).
در اینجا به چند نکته باید توجه داشت :
1 - از این آیات به خوبى روحیه قوى و عالى سربازان اسلام روشن مى شود که چگونه عشق به جهاد و شهادت دلهاى آنها را گرم نگاه مى داشت که این افتخار را بر هر افتخار دیگرى مقدم مى داشتند، و از همین جا یکى از عوامل
مهم پیشرفت سریع اسلام در آن روز و عقب ماندگى امروز ما روشن مى شود.
ما چگونه مى توانیم انتظار داشته باشیم کسانى که به هنگام معاف شدن از شرکت در جهاد همچون ابر بهارى اشک مى ریختند با آنها که با هزار و یک بهانه مى خواهند از صف مجاهدان خارج شوند یکسان باشند ؟!.
اگر آن روح ایمان و آن عشق به جهاد و آن افتخار کردن به شهادت امروز هم در میان ما مسلمانان زنده شود پیروزى و پیشرفت همانگونه است که در آغاز اسلام بود.
بدبختى اینجاست که ما اسلام را یک پوشش سطحى و ظاهرى براى خود قرار داده ایم بى آنکه در اعماق وجودمان نفوذ کند، و باز هم توقع داریم بر جاى مسلمانان نخستین تکیه زنیم !.
2 - از آیات گذشته این موضوع نیز استفاده شد که هیچکس به طور کلى از همکارى با مجاهدان راه خدا، معاف نیست ، حتى آنها که بیمارند و نابینا و طبعا قادر به برداشتن اسلحه و شرکت در میدان نبرد نیستند، ولى با زبان و تبلیغ و اعمال خود مى توانند مشوق مجاهدان و پشتیبان برنامه هاى آنها باشند، آنها نیز باید این رسالت خود را فراموش نکنند و به کلى از برنامه ها کنار نروند. در حقیقت جهاد مراحلى دارد و معذور بودن از یک مرحله آن دلیل بر معذور بودن از مراحل دیگر نیست .
3 - جمله ما على المحسنین من سبیل (راهى براى مؤ اخذه نیکوکاران وجود ندارد) در مباحث فقهى سر چشمه قانون وسیعى شده است ، و از آن احکام فراوانى استفاده کرده اند، مثلا هر گاه امانتى در دست شخص امینى بدون هیچگونه افراط و تفریط تلف شود، چنین شخصى نباید ضامن باشد، و از جمله دلائلى که
بر آن اقامه مى کنند آیه فوق است ، زیرا او محسن و نیکوکار است و مرتکب عمل خلافى نشده ، به همین دلیل اگر او را مسئول و ضامن بدانیم ، مفهومش این است که نیکوکاران را نیز مى توان مؤ اخذه کرد.
البته شک نیست که آیه فوق در مورد مجاهدان است ، ولى مى دانیم که مورد یک آیه ، از عمومیت حکم نمى کاهد، و به تعبیر دیگر مورد هرگز مخصص نیست .
آیه و ترجمه


یعتذرون إ لیکم إ ذا رجعتم إ لیهم قل لا تعتذروا لن نؤ من لکم قد نبأ نا الله من اءخبارکم و سیرى الله عملکم و رسوله ثم تردون إ لى علم الغیب و الشهدة فینبئکم بما کنتم تعملون (94)
سیحلفون بالله لکم إ ذا انقلبتم إ لیهم لتعرضوا عنهم فأ عرضوا عنهم إ نهم رجس و مأ وئهم جهنم جزاء بما کانوا یکسبون (95)
یحلفون لکم لترضوا عنهم فإ ن ترضوا عنهم فإ ن الله لا یرضى عن القوم الفسقین (96)



ترجمه :

94 - هنگامى که به سوى آنها (که از جهاد تخلف کردند) بازگردید از شما عذر خواهى مى کنند، بگو عذر خواهى مکنید، ما هرگز به شما ایمان نخواهیم آورد چرا که خدا ما را از اخبارتان آگاه ساخته ، و خدا و رسولش اعمال شما را مى بینند، سپس به سوى کسى که آگاه از پنهان و آشکار است باز مى گردید و او شما را به آنچه انجام مى دادید آگاه مى کند (و جزا میدهد).
95 - هنگامى که به سوى آنان بازگردید براى شما سوگند یاد مى کند که از آنها اعراض (و صرف نظر) کنید، از آنها اعراض کنید (و روى گردانید) چرا که آنها پلیدند و جایگاهشان دوزخ است ، به کیفر اعمالى که انجام مى دادند.
96 - با سوگند از شما مى خواهند که از ایشان راضى شوید، اگر شما از آنها راضى شوید خداوند از جمعیت فاسقان راضى نخواهد شد.
شان نزول :
بعضى از مفسران مى گویند این آیات درباره گروهى از منافقان که تعدادشان بالغ بر هشتاد نفر مى شد نازل گردید زیرا به هنگامى که پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) از تبوک بازگشت دستور داد هیچکس با آنها مجالست نکند و سخن نگوید و آنها که خود را در فشار شدید اجتماعى دیدند در مقام عذر خواهى برآمدند، آیات فوق نازل شد و وضع آنها را مشخص ساخت .
تفسیر :
به عذرها و سوگندهاى دروغینشان اعتنا نکنید
این سلسله از آیات همچنان پیرامون اعمال شیطانى منافقان سخن مى گوید، و پرده از روى کارهایشان ، یکى پس از دیگرى ، برمى دارد، و به مسلمانان هشدار مى دهد فریب اعمال ریاکارانه و سخنان ظاهرا دلپذیر آنها را نخورند.
در آیه نخست مى گوید: هنگامى که شما (از جنگ تبوک ) به مدینه باز مى گردید، منافقان به سراغ شما مى آیند و عذر خواهى مى کنند یعتذرون الیکم اذا رجعتم الیهم ).
از تعبیر یعتذرون که فعل مضارع است چنین برمى آید که قبلا خداوند پیامبر و مسلمانان را از این موضوع آگاه کرد که منافقان دروغگو، به عنوان عذر خواهى ، به زودى نزد آنها خواهند آمد لذا طرز پاسخگوئى آنها را نیز به مسلمانان تعلیم داد.
در اینجا روى سخن را به پیامبرش به عنوان رهبر مسلمین کرده ، مى گوید: به منافقان بگو عذر خواهى مکنید، ما هرگز به سخنان شما ایمان نخواهیم آورد
(قل لا تعتذروا لن نؤ من لکم ).
چرا که خداوند ما را از اخبار شما آگاه ساخته بنابراین ما از نقشه هاى شیطانى شما به خوبى باخبریم ! (قد نبانا الله من اخبارکم ).
ولى در عین حال راه بازگشت و توبه ، به سوى شما باز است ، و به زودى خداوند و پیامبرش اعمال شما را مى بینند (و سیرى الله عملکم و رسوله )
این احتمال نیز در تفسیر آیه داده شده است که منظور از این جمله مساله توبه نیست ، بلکه هدف آنست که در آینده نیز خداوند و پیامبرش (طبق وحى الهى ) از اعمال و نقشه هاى شما آگاه مى شود و آنها را نقشه بر آب خواهد کرد، بنابراین نه امروز از دست شما کارى ساخته است و نه فردا!.
ولى تفسیر اول با ظاهر آیه سازگارتر است .
ضمنا توجه داشته باشید که درباره این جمله و مساله عرضه داشتن همه اعمال امت بر پیامبرش (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) بحث مشروحى داریم که در ذیل آیه 105 همین سوره خواهد آمد.
بعد مى فرماید همه اعمال و نیات شما امروز ثبت و بایگانى مى شود، سپس به سوى کسى که اسرار پنهان و آشکار را میداند باز مى گردید، و او شما را به اعمالتان آگاه مى کند و جزاى آنرا به شما خواهد داد (ثم تردون الى عالم الغیب و الشهادة فینبئکم بما کنتم تعملون ).
در آیه بعد بار دیگر اشاره به سوگندهاى دروغین منافقان مى کند و مى فرماید: آنها براى فریب شما به زودى دست به دامن قسم مى زنند، و هنگامى که به سوى آنان بازگشتید سوگند به خدا یاد مى کنند که از آنها صرف نظر کنید، و اگر خطائى کرده اند مشمول عفوشان سازید (سیحلفون بالله لکم اذا انقلبتم الیهم لتعرضوا عنهم ).
در حقیقت آنها از هر درى وارد مى شوند، گاهى از طریق عذر خواهى میخواهند خود را بیگناه قلمداد کنند، و گاهى با اعتراف به گناه تقاضاى عفو و گذشت دارند، شاید به یکى از این طریق بتوانند در دل شما نفوذ کنند.
ولى شما به هیچوجه تحت تاثیر آنان قرار نگیرید و از آنها روى گردانید اما به عنوان اعتراض و خشم و انکار! نه به عنوان عفو و بخشش و گذشت (فاعرضوا عنهم ).
آنها تقاضاى اعراض دارند، اما اعراض به معنى گذشت شما هم اعراض کنید ولى به معنى تکذیب و انکار و این دو تعبیر مشابه با دو معنى کاملا متضاد لطافت و زیبائى خاصى دارد که بر اهل ذوق پوشیده نیست .
سپس به عنوان تاکید و توضیح و بیان دلیل مى فرماید: چرا که آنها موجوداتى پلیدند، و باید از چنین موجودات پلیدى صرف نظر کرد (انهم رجس )
و چون چنینند جایگاهى جز جهنم نخواهند داشت (و ماویهم جهنم ).
زیرا بهشت جاى نیکان و پاکان است ، نه جایگاه پلیدان و آلودگان !
اما همه اینها نتیجه اعمالى است که خودشان انجام داده اند (جزاء بما کانوا یکسبون ).
در آخرین آیه مورد بحث اشاره به یکى دیگر از سوگندهاى آنها شده و آن اینکه با اصرار و سوگند از شما مى خواهند که از آنها خشنود شویدیحلفون لکم لترضوا عنهم ).
سوگندى که در آیه قبل گذشت به خاطر این بود که مومنان عملا واکنشى در مقابل آنها نشان ندهند، ولى سوگندى که در این آیه ، به آن اشاره شده ، براى آن است که علاوه بر جنبه عملى ، قلبا هم از آنها خشنود شوند!
جالب اینکه در این مورد خداوند نمى فرماید: از آنها راضى نشوید، بلکه
با تعبیرى که بوى تهدید از آن مى آید مى فرماید: اگر هم شما از آنها راضى شوید خدا هرگز از جمعیت فاسقان راضى نخواهد شد (فان ترضوا عنهم فان الله لا یرضى عن القوم الفاسقین ).
شک نیست آنها از نظر دینى و اخلاقى اهمیتى براى خشنودى مسلمانان قائل نبودند، بلکه مى خواستند از این راه کدورتهاى قلبى آنانرا بشویند تا در آینده از عکس العملهاى آنان در امان بمانند، ولى خداوند با تعبیر لا یرضى عن القوم الفاسقین به مسلمانان هشدار میدهد که اینها فاسقند و جاى این ندارد که از آنها راضى شوند، اینها دامهاى فریبى است که بر سر راه شما مى گذارند، بیدار باشید در آنها گرفتار نشوید!.
چه خوبست مسلمانان در هر عصر و زمان مراقب نقشه هاى شیطانى و شناخته شده منافقان باشند که با استفاده از همان نیرنگها و دامهاى گذشته ، در برابر آنان ظاهر نشوند، و مقاصد شوم خود را با استفاده از این وسائل پیاده نکنند.
آیه و ترجمه


الا عراب اءشد کفرا و نفاقا و اءجدر اءلا یعلموا حدود ما اءنزل الله على رسوله و الله علیم حکیم (97)
و من الا عراب من یتخذ ما ینفق مغرما و یتربص بکم الدوائر علیهم دائرة السوء و الله سمیع علیم (98)
و من الا عراب من یؤ من بالله و الیوم الاخر و یتخذ ما ینفق قربت عند الله و صلوت الرسول اءلا إ نها قربة لهم سیدخلهم الله فى رحمته إ ن الله غفور رحیم (99)



ترجمه :

97 - عربهاى بادیه نشین کفر و نفاقشان شدیدتر است و به جهل از حدود (و مرزهاى ) آنچه خدا بر پیامبرش نازل کرده سزاوارترند، و خداوند دانا و حکیم است .
98 - گروهى از (این ) اعراب بادیه نشین چیزى را که (در راه خدا) انفاق مى کنند غرامت محسوب مى دارند، و انتظار حوادث دردناکى براى شما میکشند حوادث دردناک براى آنهاست ، و خداوند شنوا و داناست .
99 - گروه (دیگرى ) از عربهاى بادیه نشین ایمان بخدا و روز رستاخیز دارند، و آنچه را انفاق مى کنند مایه تقرب نزد خدا، و دعاهاى پیامبر میدانند، آگاه باشید اینها مایه تقرب آنها است ، خداوند به زودى آنانرا در رحمت خود وارد خواهد ساخت ، چرا که خداوند آمرزنده و مهربان است .
تفسیر :
بادیه نشینان سنگدل و با ایمان
در این آیات سه گانه - به تناسب بحثهائى که درباره منافقان مدینه گذشت - پیرامون حال منافقان بادیه نشین ، و نشانه ها و افکار آنها، و همچنین درباره مؤ منان مخلص و راستین بادیه گفتگو شده است .
شاید به این علت که به مسلمانان هشدار دهد چنین نپندارند که منافقان تنها همان گروهى هستند که در شهرند بلکه منافقان بادیه نشین از آنها خشنترند، و به گواهى تاریخ اسلام ، مسلمانان بارها مورد هجوم این گروه واقع شده بودند، مبادا پیروزیهاى پى در پى لشکر اسلام سبب شود که آنها این خطر را نادیده بگیرند.
به هر حال در آیه نخست مى فرماید: اعراب بادیه نشین (به حکم دورى از تعلیم و تربیت و نشنیدن آیات الهى و سخنان پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) کفر و نفاقشان شدیدتر است (الاعراب اشد کفرا و نفاقا).
و باز به همین دلیل ، به جهل و بیخبرى از حدود فرمانها و احکامى که خدا بر پیامبرش نازل کرده است سزاوارترند (و اجدر ان لا یعلموا حدود ما انزل الله على رسوله ).
اعراب از کلماتى است که معنى جمعى دارد، اما مفردى براى آن از نظر لغت عرب نیست و چنانکه ائمه لغت مانند مولف قاموس و صحاح و تاج العروس و دیگران گفته اند این کلمه تنها به عربهاى بادیه نشین اطلاق مى شود، و به هنگامى که بخواهند معنى مفرد را ادا کنند، همین کلمه را با یاء نسبت ، به صورت اعرابى میگویند
بنابراین به خلاف آنچه بسیارى تصور میکنند، اعراب جمع عرب نیست
اجدر از ماده جدار به معنى دیوار است ، سپس به هر چیز مرتفع و شایسته اطلاق شده است ، به همین جهت اجدر معمولا به معنى شایسته تر استعمال مى شود.
در پایان آیه مى فرماید خداوند دانا و حکیم است یعنى اگر در باره عربهاى بادیه نشین چنین داورى مى کند روى تناسب خاصى است که محیط آنها با اینگونه صفات دارد (و الله علیم حکیم ).
اما براى اینکه چنین توهمى پیدا نشود که همه اعراب بادیه نشین ، و یا همه بادیه نشینان ، داراى چنین صفاتى هستند، در آیه بعد اشاره به دو گروه مختلف در میان آنها مى کند.
نخست مى گوید: گروهى از این عربهاى بادیه نشین کسانى هستند که بر اثر نفاق یا ضعف ایمان هنگامى که چیزى را در راه خدا انفاق کنند، آنرا ضرر و زیان و غرامت محسوب مى دارند نه یک موفقیت و پیروزى و تجارت پر سود (و من الاعراب من یتخذ ما ینفق مغرما)
دیگر از صفات آنها این است که همواره در انتظار این هستند که بلاها و مشکلات شما را احاطه کند، و تیره روزى و ناکامى به سراغ شما بیاید (و یتربص بکم الدوائر).
دوائر جمع دائره و معنى آن معروف است ، ولى به حوادث سخت و دردناک که انسان را احاطه مى کند، عرب نیز دائره و در حال جمعى دوائر مى گوید. در واقع آنها افرادى تنگ نظر و بخیل و حسودند، بخل آنها سبب مى شود که هر گونه خدمت مالى را در راه خدا غرامت بپندارند، و حسادتشان موجب این مى شود که همیشه در انتظار بروز مشکلات و گرفتاریها و مصائب براى دیگران باشند سپس اضافه مى کند آنها نباید در انتظار بروز مشکلات و نزول بلاها بر شما باشند چرا که این مشکلات و ناکامیها و بدبختیها تنها به سراغ این گروه منافق بیایمان و جاهل و نادان و تنگ نظر و حسود میرود (علیهم دائرة السوء)
سرانجام آیه را با این جمله که خداوند شنوا و دانا است پایان میدهد (و الله سمیع علیم ).
هم سخنان آنها را مى شنود و هم از نیات و مکنون ضمیر آنها آگاه است .
و در آخرین آیه به گروه دوم یعنى مؤ منان با اخلاص بادیه نشین اشاره کرده مى گوید: گروهى از این عربهاى بادیه نشین کسانى هستند که ایمان به خدا و روز رستاخیز دارند (و من الاعراب من یؤ من بالله و الیوم الاخر)
به همین دلیل هیچگاه انفاق در راه خدا را غرامت و زیان نمى دانند، بلکه با توجه به پاداشهاى وسیع الهى در این جهان و سراى دیگر، این کار را وسیله نزدیکى به خدا و مایه توجه و دعاى پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) که افتخار و برکت بزرگى است مى دانند (و یتخذ ما ینفق قربات عند الله و صلوات الرسول ).
در اینجا خداوند این طرز فکر آنها را با تاکید فراوان تصدیق مى کند و
مى گوید: آگاه باشید که این انفاقها به طور قطع مایه تقرب آنها در پیشگاه خداوند است (الا انها قربة لهم ).
و به همین دلیل خدا آنان را به زودى در رحمت خود فرو مى برد (سیدخلهم الله فى رحمته ).
و اگر لغزشهائى از آنها سرزده باشد به خاطر ایمان و اعمال پاکشان آنها را مى بخشد زیرا خداوند آمرزنده و مهربان است (ان الله غفور رحیم ).
تاکیدهاى پى در پى اى که در این آیه دیده مى شود راستى جالب است ، کلمه الا و ان که هر دو براى بیان تاکید مى باشد، و سپس جمله سیدخلهم الله فى رحمته مخصوصا با توجه به فى که ورود و غوطهور شدن در رحمت الهى را مى رساند، و بعدا جمله آخر که با آن شروع شده ، و دو صفت از صفات مهر آمیز خدا (غفور و رحیم ) را ذکر مى کند، همه بیان کننده نهایت لطف و رحمت خدا درباره این گروه است ، شاید به این جهت که این گروه با محروم بودن از تعلیم و تربیت ، و عدم دسترسى کافى به آیات الهى و سخنان پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) باز از جان و دل اسلام را پذیرا شده اند و با نداشتن امکانات مالى (که وضع بادیه نشینان ایجاب مى کند) از انفاق در راه خدا خود دارى نمى کنند بنا بر این شایسته هر گونه تقدیر و تشویقند بیش از آنچه شهرنشینان متمکن شایستگى دارند.
مخصوصا توجه به این نکته لازم است که در مورد اعراب منافق علیهم دائرة السوء که نشان دهنده احاطه بدبختیها به آنها است به کار رفته ، اما در مورد اعراب با ایمان و فداکار کلمه فى رحمته که بیانگر احاطه رحمت الهى به آنها است ذکر شده است ، یکى رحمت او را احاطه کرده و دیگرى را بدبختیها!
نکته ها
در اینجا به چند نکته باید توجه کرد:
1 - اجتماعات شکوهمند
از آیات فوق اهمیتى را که اسلام به جامعه هاى بزرگ و مراکز پرجمعیت تر مى دهد روشن مى شود، جالب اینکه اسلام از محیطى عقب افتاده برخاست ، محیطى که بوئى از تمدن در آن به مشام نمى رسید، در عین حال اهمیت خاصى براى عوامل سازنده تمدن قائل است و مى گوید: آنها که در نقاط دور افتاده از شهر زندگى مى کنند، حتى از نظر ایمان و معلومات مذهبى عقبترند.
چرا که آنها امکانات کافى براى تعلیم و تربیت در اختیار ندارند.
لذا در نهج البلاغه مى خوانیم که على (علیهالسلام ) فرمود: و الزموا السواد الاعظم فان ید الله مع الجماعة : (به مراکز بزرگ بپیوندید، زیرا دست خدا همراه جماعت است ).
ولى مفهوم این سخن آن نیست که همه مردم رو به سوى شهرها آورند، و روستاها را که مایه آبادى شهرها است به ویرانى بکشانند، بلکه به عکس باید علم و دانش شهر را به روستا برد، و براى تقویت اصول تعلیم و تربیت و پایه هاى دین و ایمان و بیدارى و آگاهى آنان کوشش و تلاش کرد.
بدون شک اگر روستانشینانرا به حال خود رها کنند و دریچه اى از علوم و دانشهاى شهرى و آیات کتب آسمانى و تعلیمات پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) و پیشوایان بزرگ را به سوى آنها نگشایند، کفر و نفاق به سرعت آنها را فرا خواهد گرفت ، آنها مخصوصا در برابر تعلیم و تربیت صحیح ، پذیرش بیشترى دارند، زیرا قلبه اى صاف ، و افکار دست نخورده ، در میان آنان فراوان ، و شیطنتها و حیله گریهاى شهر در میان آنها کمتر است !
2 - شهریان بادیه نشین

    




 
 

   




گر چه (اعرابى ) به معنى بادیه نشین است ، ولى در اخبار و روایات اسلامى مفهوم وسیعترى پیدا کرده ، و به تعبیر دیگر مفهوم اسلامى آن با منطقه جغرافیائى بستگى ندارد بلکه با طرز تفکر و منطقه فکرى مربوط است : آنها که دور از آداب و سنن و تعلیم و تربیت اسلامى هستند - هر چند شهرنشین باشند - اعرابیند، و بادیه نشینان آگاه و آشنا به آداب و سنن اسلامى اعرابى نیستند.
حدیث مشهور من لم یتفقه منکم فى الدین فهو اعرابى : هر کس از شما از دین و آئین خود آگاه نشود، اعرابى است که از امام صادق (علیهالسلام ) نقل شده گواه روشن بر گفتار فوق است .
در خبر دیگرى مى خوانیم من الکفر التعرب بعد الهجرة : (تعرب بعد از هجرت از شعب کفر است ).
و نیز از على (علیهالسلام ) در نهج البلاغه نقل شده که گروهى از اصحاب عصیانگرش را مخاطب ساخته فرمود: (و اعلموا انکم صرتم بعد الهجرة اعرابا): بدانید شما بعد از هجرت ، اعرابى شدید!.
در دو حدیث فوق اعرابى شدن نقطه مقابل (هجرت ) قرار داده شده ، و با توجه به اینکه مفهوم وسیع هجرت نیز جنبه مکانى ندارد بلکه اساس آن انتقال فکر از محور کفر به محور ایمان است معنى اعرابى بودن نیز روشن مى شود، یعنى بازگشت از (آداب و سنن اسلامى ) به (آداب و سنن جاهلیت ).
3 - در آیات فوق در باره بادیه نشینان با ایمان خواندیم که آنها انفاق خود را مایه (قرب ) به خدا مى دانند، مخصوصا این کلمه به صورت جمع و (قربات )
آمده بود که نشان مى دهد که آنها نه یک قرب ، بلکه قربها در آن مى جویند، و شک نیست که قرب و قربت در برابر پروردگار به معنى نزدیکى مکانى نمى باشد، بلکه نزدیکى مقامى ، یعنى رفتن به سوى او که کمال مطلق است ، و پرتوى از صفات جمال و جلالش را بر صفحه فکر و جان افکندن .
آیه و ترجمه


و السبقون الا ولون من المهجرین و الا نصار و الذین اتبعوهم بإ حسن رضى الله عنهم و رضوا عنه و اءعد لهم جنت تجرى تحتها الا نهر خلدین فیها اءبدا ذلک الفوز العظیم (100)



ترجمه :

100 - پیشگامان نخستین از مهاجرین و انصار و آنها که به نیکى از آنها پیروى کردند، خداوند از آنها خشنود و آنها (نیز) از او خشنود شدند، و باغهائى از بهشت براى آنان فراهم ساخته که نهرها از زیر درختانش جریان دارد، جاودانه در آن خواهند ماند، و از این پیروزى بزرگى است .
تفسیر :
پیشگامان اسلام
گر چه درباره شان نزول آیه فوق ، مفسران روایات متعددى نقل کرده اند، ولى چنانکه خواهیم دید هیچ کدام از آنها شان نزول آیه نیست ، بلکه در واقع بیان مصداق و وجود خارجى آن است .
به هر حال به دنبال آیات گذشته که بیان حال کفار و منافقان را مى نمود در آیه فوق اشاره به گروههاى مختلف از مسلمانان راستین شده است و آنها را در سه گروه مشخص تقسیم مى کند.
نخست آنها که پیشگامان در اسلام و هجرت بوده اند (و السابقون الاولون من المهاجرین ).
دوم آنها که پیشگام در نصرت و یارى پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) و یاران مهاجرش بودند (و الانصار).
سوم آنها که بعد از این دو گروه آمدند و از برنامه هاى آنها پیروى کردند، و با انجام اعمال نیک ، و قبول اسلام ، و هجرت ، و نصرت آئین پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) به آنها پیوستند (و الذین اتبعوهم باحسان ).
از آنچه گفتیم روشن شد که منظور از (باحسان ) در واقع بیان اعمال و معتقداتى است که در آنها از پیشگامان اسلام پیروى مى کنند، و به تعبیر دیگر احسان بیان وصف برنامه هائى است که از آن متابعت مى شود.
ولى این احتمال نیز در معنى آیه داده شده است که (احسان ) بیان وصف چگونگى متابعت و پیروى باشد یعنى آنها بطور شایسته پیروى (در صورت اول (با) بمعنى (فى ) و در صورت دوم بمعنى (مع ) است ).
ولى ظاهر آیه مطابق تفسیر اول است .
پس از ذکر این گروه سه گانه مى فرماید: (هم خداوند از آنها راضى است و هم آنها از خدا راضى شده اند) (رضى الله عنهم و رضوا عنه ).
رضایت خدا از آنها به خاطر ایمان و اعمال صالحى است که انجام داده اند، و خشنودى آنان از خدا به خاطر پاداشهاى گوناگون و فوق العاده و پر اهمیت است که به آنان ارزانى داشته .
به تعبیر دیگر آنچه خدا از آنها خواسته انجام داده اند، و آنچه آنها از خدا خواسته اند به آنان بخشیده ، بنابراین هم خدا از آنها راضى است و هم آنان از خدا راضى هستند.
با اینکه جمله گذشته همه مواهب و نعمتهاى الهى را در برداشت (مواهب مادى و معنوى ، جسمانى و روحانى ) ولى بعنوان تاءکید و بیان (تفصیل ) بعد از (اجمال ) اضافه مى کند: (خداوند براى آنها باغهائى از بهشت فراهم ساخته که از زیر درختانش نهرها جریان دارند) (و اعد لهم جنات تجرى تحتها الانهار).
از امتیازات این نعمت آن است که جاودانى است و (همواره در آن خواهند ماند) (خالدین فیها ابدا).
(و مجموع این مواهب معنوى و مادى براى آنها پیروزى بزرگى محسوب مى شود) (ذلک الفوز العظیم ).
چه پیروزى از این برتر که انسان احساس کند آفریدگار و معبود و مولایش از او خشنود است و کارنامه قبولى او را امضا کرده ؟ و چه پیروزى از این بالاتر که با اعمال محدودى در چند روز عمر فانى مواهب بى پایان ابدى پیدا کند.
در اینجا به چند نکته مهم باید توجه کرد:
نکته ها
1 - موقعیت پیشگامان
در هر انقلاب وسیع اجتماعى که بر ضد وضع نابسامان جامعه صورت مى گیرد پیشگامانى هستند که پایه هاى انقلاب و نهضت بر دوش ‍ آنها است ، آنها در واقع وفادارترین عناصر انقلابى هستند، زیرا به هنگامى که پیشوا و رهبرشان از هر نظر تنها است گرد او را مى گیرند، و با اینکه از جهات مختلف در محاصره قرار دارند و انواع خطرها از چهار طرف آنها را احاطه کرده و دست از یارى و فداکارى بر نمى دارند.
مخصوصا مطالعه تاریخ ، آغاز اسلام را نشان مى دهد که پیشگامان و مؤ منان
نخستین با چه مشکلاتى روبرو بودند؟ چگونه آنها را شکنجه و آزار مى دادند، ناسزا مى گفتند، متهم مى کردند، به زنجیر مى کشیدند و نابود مى نمودند.
ولى با این همه گروهى با اراده آهنین و عشق سوزان و عزم راسخ و ایمان عمیق در این راه گام گذاردند و به استقبال انواع خطرها رفتند.
در این میان سهم مهاجران نخستین از همه بیشتر بود، و به دنبال آنها انصار نخستین یعنى آنهائى که با آغوش باز از پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) به مدینه دعوت کردند، و یاران مهاجر او را همچون برادران خویش مسکن دادند، و از آنها با تمام وجود خود دفاع کردند، و حتى بر خویشتن نیز مقدم داشتند.
و اگر مى بینیم در آیه فوق به این دو گروه اهمیت فوق العاده اى داده شده است به خاطر همین موضوع است .
ولى با این حال قرآن مجید - آنچنان که روش همیشگى او است - سهم دیگران را نیز نادیده نگرفته است و به عنوان تابعین به احسان از تمام گروههائى که در عصر پیامبر و یا زمانهاى بعد به اسلام پیوستند، هجرت کردند، و یا مهاجران را پناه دادند و حمایت نمودند یاد مى کند، و براى همه اجر و پاداشهاى بزرگى را نوید مى دهد.
2 - تابعین چه اشخاصى بودند؟
اصطلاح گروهى از دانشمندان بر این است که کلمه (تابعین ) را تنها به شاگردان صحابه مى گویند، یعنى آن عده اى که پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) را ندیدند اما بعد از پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) به روى کار آمدند و علوم و دانشهاى اسلامى را وسعت بخشیدند، و به تعبیر دیگر اطلاعات اسلامى خود را بدون واسطه از صحابه پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) گرفتند.
ولى همان گونه که در بالا گفتیم مفهوم آیه از نظر لغت به این گروه ، محدود نمى شود، بلکه تعبیر (تابعین به احسان ) تمام گروههائى را که در عصر و زمان
از برنامه و اهداف پیشگامان اسلام پیروى کردند شامل مى شود.
توضیح اینکه بر خلاف آنچه بعضى فکر مى کنند مساءله (هجرت ) و همچنین (نصرت ) که دو مفهوم سازنده اسلامى است ، محدود به زمان پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) نیست بلکه امروز نیز این دو مفهوم در شکلهاى دیگرى وجود دارد، و فردا نیز وجود خواهد داشت ، بنابراین تمام کسانى که به نحوى در مسیر این دو برنامه قرار مى گیرند در مفهوم تابعین به احسان داخلند.
منتها مهم آنست که توجه داشته باشیم قرآن با ذکر کلمه احسان تاءکید مى کند که پیروى و تبعیت از پیشگامان در اسلام نباید در دائره حرف و ادعا، و یا حتى ایمان بدون عمل خلاصه شود، بلکه باید این پیروى یک پیروى فکرى و عملى و همه جانبه بوده باشد.
3 - نخستین مسلمان چه کسى بود؟
در اینجا بیشتر مفسران به تناسب بحث آیه فوق این سؤ ال را مطرح کرده اند که نخستین کسى که اسلام آورد و این افتخار بزرگ در تاریخ به نام او ثبت شد چه کسى است ؟
در پاسخ این سؤ ال همه متفقا گفته اند نخستین کسى که از زنان مسلمان شد (خدیجه ) همسر وفادار و فداکار پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) بود، و اما از مردان ، همه دانشمندان و مفسران شیعه به اتفاق گروه عظیمى از دانشمندان اهل سنت على (علیهالسلام ) را نخستین کسى از مردان مى دانند که دعوت پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) را پاسخ گفت .
شهرت این موضوع در میان دانشمندان اهل تسنن به حدى است که جمعى از آنها ادعاى اجماع و اتفاق بر آن کرده اند.
از جمله (حاکم نیشابورى ) در (مستدرک على الصحیحین ) در کتاب (معرفت ) صفحه 22 چنین مى گوید: لا اعلم خلافا بین اصحاب التواریخ ان على بن ابى طالب رضى الله عنه اولهم اسلاما و انما اختلفوا فى بلوغه : (هیچ مخالفتى
در میان تاریخ ‌نویسان در این مساءله وجود ندارد، که على بن ابى طالب (علیهالسلام ) نخستین کسى است که اسلام آورده ، تنها در بلوغ او به هنگام پذیرش اسلام اختلاف دارند).
(ابن عبد البر) در (استیعاب ) (ج 2 صفحه 457) چنین مى نویسد: اتفقوا على ان خدیجه اول من آمن بالله و رسوله و صدقه فیما جاء به ثم على بعدها: (در این مساءله اتفاق است که خدیجه نخستین کسى بود که ایمان به خدا و پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) آورد، و او را در آنچه آورده بود تصدیق کرد، سپس على (علیهالسلام ) بعد از او همین کار را انجام داد).
(ابو جعفر اسکافى معتزلى ) مى نویسد: قد روى الناس کافة افتخار على بالسبق الى الاسلام : (عموم مردم نقل کرده اند که افتخار سبقت در اسلام مخصوص على بن ابى طالب (علیهالسلام ) است ).
گذشته از این ، روایات فراوانى از پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) و نیز از خود على (علیهالسلام ) و صحابه در این باره نقل شده است که به حد تواتر مى رسد و ذیلا چند حدیث را به عنوان نمونه مى آوریم :
1 - پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) فرمود: او لکم واردا على الحوض اولکم اسلاما، على بن ابى طالب : (نخستین کسى که در کنار حوض کوثر بر من وارد مى شود، نخستین کسى است که اسلام آورده ، و او على بن ابى طالب (علیهالسلام ) است ).
2 - گروهى از دانشمندان اهل سنت از پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) نقل کرده اند که پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) دست على (علیهالسلام ) را گرفت و فرمود: ان هذا اول من آمن بى و هذا
اول من یصافحنى و هذا الصدیق الاکبر: (این اولین کسى است که به من ایمان آورده ، و اولین کسى است که در قیامت با من مصافحه مى کند و این صدیق اکبر است ).
3 - ابو سعید خدرى از پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) چنین نقل مى کند که دست به میان شانه هاى على (علیهالسلام ) زد و فرمود: یا على لک سبع خصال لا یحاجک فیهن احد یوم القیامة : انت اول المؤ منین بالله ایمانا و اوفاهم بعهد الله و اقومهم بامر الله ...: (اى على هفت صفت ممتاز دارى که احدى در قیامت نمى تواند درباره آنها با تو گفتگو کند، تو نخستین کسى هستى که به خدا ایمان آوردى ، و از همه نسبت به پیمانه اى الهى باوفاترى ، و در اطاعت فرمان خدا پابرجاترى ...)
همانگونه که اشاره کردیم دهها روایت در کتب مختلف تاریخ و تفسیر و حدیث ، در این باره از پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) و دیگران نقل شده است و علاقمندان مى توانند براى توضیح بیشتر به جلد سوم عربى الغدیر صفحه 220 تا 240 و کتاب احقاق الحق جلد 3 صفحه 114 تا 120 مراجعه نمایند.
جالب اینکه گروهى که نتوانسته اند سبقت على (علیهالسلام ) را در ایمان و اسلام انکار کنند به عللى که ناگفته پیدا است کوشش دارند آنرا به نحو دیگرى انکار، یا کم اهمیت جلوه دهند، و بعضى دیگر کوشش دارند که به جاى او ابو بکر را بگذارند که او اولین مسلمان است .
گاهى مى گویند على (علیهالسلام ) در آن هنگام ده ساله بود و طبعا نا بالغ ، بنا بر این اسلام او به عنوان اسلام یک کودک تاءثیرى در قوت و قدرت جبهه مسلمین در برابر
دشمن نداشت (این سخن را فخر رازى در تفسیرش ذیل آیه فوق آورده است ). و این براستى عجیب است و در واقع ایرادى است بر شخص پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) زیرا مى دانیم هنگامى که در یوم الدار پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) اسلام را به عشیره و طایفه خود عرضه داشت هیچکس آنرا نپذیرفت جز على (علیهالسلام ) که برخاست و اعلام اسلام نمود، پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) اسلامش را پذیرفت ، و حتى اعلام کرد که تو برادر و وصى و خلیفه منى !.
و این حدیث را که گروهى از حافظان حدیث از شیعه و سنى در کتب صحاح و مسانید، و همچنین گروهى از مورخان اسلام نقل کرده و بر آن تکیه نموده اند نشان مى دهد که نه تنها پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) اسلام على (علیهالسلام ) را در آن سن و سال کم ، پذیرفت بلکه او را به عنوان برادر و وصى و جانشین خود معرفى نمود.
و گاهى به این تعبیر که خدیجه نخستین مسلمان از زنان و ابو بکر نخستین مسلمان از مردان و على (علیهالسلام ) نخستین مسلمان از کودکان بود، خواسته اند از اهمیت آن بکاهند (این تعبیر را مفسر معروف و متعصب ، نویسنده المنار ذیل آیه مورد بحث ذکر کرده است ).
در حالى که اولا همانگونه که گفتیم کمى سن على (علیهالسلام ) در آن روز به هیچوجه از اهمیت موضوع نمى کاهد، بخصوص اینکه قرآن درباره حضرت یحیى صریحا مى گوید: و آتیناه الحکم صبیا: (ما فرمان را به او در حال کودکى دادیم ).
و درباره عیسى (علیهالسلام ) نیز مى خوانیم که در حال کودکى به سخن آمد و به آنها که درباره او گرفتار شک و تردید بودند گفت : انى عبد الله آتانى الکتاب و جعلنى نبیا: (من بنده خدایم ، کتاب آسمانى به من داده ، و مرا پیامبر قرار داده است ).
هنگامى که اینگونه آیات را با حدیثى که از پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) در بالا نقل کردیم که او على (علیهالسلام ) را وصى و خلیفه و جانشین خود قرار داد ضمیمه کنیم روشن مى شود که سخن المنار گفتار تعصب آمیزى بیش نیست .
ثانیا این موضوع از نظر تاریخى مسلم نیست که ابو بکر سومین نفرى باشد که اسلام را پذیرفته است ، بلکه در بسیارى از کتب تاریخ و حدیث اسلام آوردن گروه دیگرى را قبل از او ذکر کرده اند.
این بحث را با ذکر این نکته پایان مى دهیم که على (علیهالسلام ) در سخنانش بارها به این موضوع که من اولین مؤ من و اولین مسلمان و نخستین نمازگزار با پیامبرم اشاره نموده و موقعیت خود را روشن ساخته است ، و این موضوع در بسیارى از کتب از آن حضرت نقل شده .
به علاوه ابن ابى الحدید از دانشمند معروف ابو جعفر اسکافى معتزلى نقل مى کند اینکه بعضى مى گویند ابو بکر سبقت در اسلام داشته اگر صحیح باشد چرا خودش در هیچ مورد به این موضوع بر فضیلت خود استدلال نکرده است ، و نه هیچیک از هواداران او از صحابه چنین ادعائى را کرده اند.
4 - آیا همه صحابه افراد صالحى بودند؟
سابقا به این موضوع اشاره کردیم که دانشمندان اهل سنت معمولا معتقدند که همه یاران پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) پاک و درستکار و صالح و شایسته و اهل بهشتند.
در اینجا به تناسب آیه فوق که بعضى آنرا دلیل قاطعى بر ادعاى فوق گرفته اند بار دیگر این موضوع مهم را که سرچشمه دگرگونیهاى زیادى در مسائل اسلامى مى شود مورد تجزیه و تحلیل قرار مى دهیم :
بسیارى از مفسران اهل سنت این حدیث را ذیل آیه فوق نقل کرده اند که حمید بن زیاد مى گوید: نزد محمد بن کعب قرظى رفتم و به او گفتم درباره اصحاب رسولخدا (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) چه مى گوئى ؟ گفت : جمیع اصحاب رسول الله (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) فى الجنة محسنهم و مسیئهم !: (همه یاران پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) در بهشتند، اعم از نیکوکار و بدکار و گنهکار! گفتم این سخن را از کجا میگوئى )؟ گفت : این آیه را بخوان و السابقون الاولون من المهاجرین و الانصار ... تا آنجا که مى فرماید: رضى الله عنهم و رضوا عنه سپس گفت : اما درباره تابعین شرطى قائل شده و آن این است که آنها باید تنها در کارهاى نیک از صحابه پیروى کنند (فقط در این صورت اهل نجاتند، و اما صحابه چنین قید و شرطى را ندارند).
ولى این ادعا به دلائل زیادى مردود و غیر قابل قبول است ، زیرا:
اولا - حکم مزبور در آیه فوق شامل تابعین هم مى شود، و منظور از تابعان همانگونه که اشاره کردیم تمام کسانى هستند که از روش ‍ مهاجران و انصار نخستین ، و برنامه هاى آنها پیروى مى کنند، بنابراین باید تمام امت بدون استثناء اهل نجات باشند!
و اما اینکه در حدیث محمد بن کعب از این موضوع جواب داده شده که خداوند در تابعین قید احسان را ذکر کرده ، یعنى از برنامه نیک و روش صحیح صحابه پیروى کند، نه از گناهانشان ، این سخن از عجیبترین بحثها است .
چرا که مفهومش اضافه (فرع ) بر (اصل ) است ، جائى که شرط نجات تابعان و پیروان صحابه این باشد که در اعمال صالح از آنها پیروى کنند به طریق
اولى باید این شرط در خود صحابه بوده باشد.
و به تعبیر دیگر خداوند در آیه فوق مى گوید: رضایت و خشنودى او شامل حال همه مهاجران و انصار نخستین که داراى برنامه صحیح بودند و همه پیروان آنها است ، نه اینکه مى خواهد مهاجران و انصار را چه خوب باشند و چه بد، مشمول رضایت خود قرار دهد، اما تابعان را با قید و شرط خاصى بپذیرد.
ثانیا - این موضوع با دلیل عقل به هیچوجه سازگار نیست ، زیرا عقل هیچگونه امتیازى براى یاران پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) بر دیگران قائل نمى باشد، چه تفاوتى میان ابو جهل ها و کسانى است که نخست ایمان آوردند، سپس از آئین او منحرف شدند.
و چرا کسانى که سالها و قرنها بعد از پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) قدم به این جهان گذاردند و فداکاریها و جانبازیهاى آنها در راه اسلام کمتر از یاران نخستین پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) نبود، بلکه این امتیاز را داشتند که پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) را نادیده ، شناختند، و به او ایمان آوردند، مشمول این رحمت و رضایت الهى نباشند.
قرآنى که مى گوید: گرامى ترین شما نزد خدا پرهیزکارترین شما است ، چگونه این تبعیض غیر منطقى را مى پسندد؟ قرآنى که در آیات مختلفش به ظالمان و فاسقان لعن مى کند و آنها را مستوجب عذاب الهى مى شمرد، چگونه (این مصونیت غیر منطقى صحابه ) را در برابر کیفر الهى مى پسندد؟ آیا اینگونه لعنها و تهدیدهاى قرآن قابل استثناء است ، و گروه خاصى از آن خارجند؟ چرا و براى چه ؟!.
از همه گذشته آیا چنین حکمى به منزله چراغ سبز دادن به صحابه نسبت به هر گونه گناه و جنایت محسوب نمى شود؟
ثالثا - این حکم با متون تاریخ اسلامى به هیچوجه سازگار نیست ، زیرا بسیار کسان بودند که روزى در ردیف مهاجران و انصار بودند، و سپس از راه خود
منحرف شدند و مورد خشم و غضب پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) که تواءم با خشم و غضب خدا است قرار گرفتند، آیا در آیات قبل داستان ثعلبه بن حاطب انصارى را نخواندیم که چگونه منحرف گردید و مغضوب پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) شد.
روشن تر بگوئیم : اگر منظور آنها این است که صحابه پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) عموما مرتکب هیچگونه گناهى نشدند و معصوم و پاک از هر معصیتى بودند، این از قبیل انکار بدیهیات است .
و اگر منظور آنست که آنها گناه کردند و اعمال خلافى انجام دادند باز هم خدا از آنها راضى است ، مفهومش این است که خدا رضایت به گناه داده است !
چه کسى مى تواند (طلحه ) و (زبیر) که در آغاز از یاران خاص پیامبر بودند و همچنین (عایشه ) همسر پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) را از خون هفده هزار نفر مردم مسلمانى که خونشان در میدان جنگ جمل ریخته شد تبرئه کند؟ آیا خدا به این خونریزیها راضى بود؟
آیا مخالفت با على (علیهالسلام ) خلیفه پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) که اگر فرضا خلافت منصوص او را نپذیریم حد اقل با اجماع امت برگزیده شده بود، و شمشیر کشیدن به روى او و یاران وفادارش چیزى است که خدا از آن خشنود و راضى باشد؟
حقیقت این است که طرفداران فرضیه (تنزیه صحابه ) با اصرار و پافشارى روى این مطلب ، چهره پاک اسلام را که همه جا میزان شخصیت اشخاص را ایمان و عمل صالح قرار مى دهد زشت و بلامنظر ساخته اند.
آخرین سخن اینکه رضایت و خشنودى خدا که در آیه فوق است روى یک عنوان کلى قرار گرفته و آن (هجرت ) و (نصرت ) و (ایمان ) و (عمل صالح ) است ، تمام صحابه و تابعان مادام که تحت این عناوین قرار داشتند مورد رضاى خدا بودند، و آن روز که از تحت این عناوین خارج شدند از تحت رضایت خدا نیز خارج گشتند.
از آنچه گفتیم بخوبى روشن مى شود که گفتار مفسر دانشمند اما متعصب یعنى نویسنده المنار که در اینجا شیعه را به خاطر عدم اعتقاد به پاکى و درستى همه صحابه ، مورد سرزنش و حمله قرار مى دهد کمترین ارزشى ندارد، شیعه گناهى نکرده ، جز اینکه حکم عقل و شهادت تاریخ و گواهى قرآن را در اینجا پذیرفته ، و به امتیازات واهى و نادرست متعصبان گوش فرا نداده است .
آیه و ترجمه


و ممن حولکم من الا عراب منفقون و من اءهل المدینة مردوا على النفاق لا تعلمهم نحن نعلمهم سنعذبهم مرتین ثم یردون إ لى عذاب عظیم (101)



ترجمه :

101 - و از (میان ) اعراب بادیه نشینى که اطراف شما هستند جمعى از منافقانند و از اهل (خود) مدینه (نیز) گروهى سخت به نفاق پاى بندند که آنها را نمى شناسى و ما آنها را مى شناسیم ، به زودى آنها را دوباره مجازات مى کنیم (مجازاتى به وسیله رسوائى اجتماعى ، و مجازاتى به هنگام مرگ ) سپس به سوى مجازات بزرگى (در قیامت ) فرستاده مى شوند.
تفسیر :
بار دیگر قرآن مجید بحث را متوجه اعمال منافقان و گروههاى آنها کرده مى گوید (در میان کسانى که در اطراف شهر شما مدینه هستند گروهى از منافقان وجود دارند) (و ممن حولکم من الاعراب منافقون )
یعنى تنها نباید توجه خود را به منافقان داخل بیندازید، باید هشیار باشید منافقان بیرون را نیز زیر نظر بگیرید و مراقب فعالیتهاى خطرناک آنان باشید.
کلمه (اعراب ) همانگونه که سابقا هم اشاره کردیم معمولا به عربهاى بادیه نشین گفته مى شود.
سپس اضافه مى کند (در خود مدینه و از اهل این شهر نیز گروهى هستند که نفاق را تا سرحد سرکشى و طغیان رسانده و سخت به آن پایبندند و در آن صاحب تجربه اند)! (و من اهل المدینة مردوا على النفاق ).
(مردوا) از ماده (مرد) (بر وزن سرد) به معنى طغیان و سرکشى و بیگانگى مطلق مى باشد، و در اصل به معنى (برهنگى و تجرد) آمده ، و بهمین جهت به پسرانى که هنوز مو در صورتشان نروئیده است (امرد) مى گویند (شجرة مرداء) یعنى درختى که هیچ برگ ندارد و (مارد) بمعنى شخص سرکش است که بکلى از اطاعت فرمان خارج شده است .
بعضى از مفسران و اهل لغت این ماده را به معنى (تمرین ) نیز گفته اند (از جمله در تاج العروس و قاموس تمرین یکى از معانى آن ذکر شده است ).
و این شاید بخاطر آن باشد که تجرد مطلق از چیزى و خروج کامل از آن بدون ممارست و تمرین ممکن نیست .
به هر حال این گروه از منافقان چنان از حق و حقیقت عارى و چنان بر کار خود مسلط بودند که مى توانستند خود را در صف مسلمانان راستین جا بزنند بدون اینکه کسى متوجه آنها بشود.
این تفاوت در تعبیر که درباره منافقان (داخلى ) و (خارجى ) در آیه فوق دیده مى شود گویا اشاره به این نکته است که منافقان داخلى در کار خود مسلطتر و طبعا خطرناکترند، و مسلمانان باید شدیدا مراقب آنها باشند، هر چند که منافقان خارجى را نیز باید از نظر دور ندارند.
لذا بلافاصله بعد از آن مى فرماید: (تو آنها را نمى شناسى ولى ما مى شناسیم ) (لا تعلمهم نحن نعلمهم ).
البته این اشاره به علم عادى و معمولى پیغمبر است ، ولى هیچ منافات ندارد که او از طریق وحى و تعلیم الهى به اسرار آنان کاملا واقف گردد.
در پایان آیه مجازات شدید این گروه را به این صورت بیان مى کند که : (ما بزودى آنها را دوباره مجازات خواهیم کرد، و پس از آن به سوى عذاب بزرگ دیگرى فرستاده خواهند شد) (سنعذبهم مرتین ثم یردون الى عذاب عظیم ).
در اینکه (عذاب عظیم ) اشاره به مجازاتهاى روز قیامت است شکى نیست ، ولى در اینکه ، آندو عذاب دیگر چه نوع عذابى است ، در میان مفسران گفتگو است ، و احتمالات متعددى پیرامون آن داده اند.
ولى بیشتر چنین بنظر مى رسد که یکى از این دو عذاب همان مجازات اجتماعى آنها بخاطر رسوائیشان و کشف اسرار درونیشان مى باشد که به دنبال آن تمام حیثیت اجتماعى خود را از دست مى دهند، و شاهد آن را در آیات گذشته خواندیم ، و در بعضى از احادیث نیز آمده که وقتى کار این گروه به مراحل خطرناک مى رسید پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) آنها را با نام و نشان معرفى مى کرد، و حتى از مسجد بیرون مى ساخت !.
و مجازات دوم آنان همان است که در آیه 50 سوره انفال اشاره شده ، آنجا که مى فرماید: و لو ترى اذ یتوفى الذین کفروا الملائکة یضربون وجوههم و ادبارهم ... (هر گاه کافران را بهنگامى که فرشتگان مرگ جان آنها را مى گیرند ببینى که چگونه به صورت و پشت آنها مى کوبند، و مجازات مى کنند، به حال آنها تاءسف خواهى خورد).
این احتمال نیز وجود دارد که مجازات دوم اشاره به ناراحتیهاى درونى و شکنجه هاى روانى بوده باشد که بر اثر پیروزى همه جانبه مسلمانان ، دامن این گروه را گرفت .
آیه و ترجمه


و ءاخرون اعترفوا بذنوبهم خلطوا عملا صلحا و ءاخر سیا عسى الله اءن یتوب علیهم إ ن الله غفور رحیم (102)



ترجمه :

102 - و گروهى دیگر به گناهان خود اعتراف کردند و اعمال صالح و ناصالحى را به هم آمیختند، امید مى رود که خداوند توبه آنها را بپذیرد خداوند غفور و رحیم است .
شاءن نزول :
در مورد شان نزول آیه فوق روایاتى نقل شده که در بیشتر آنها بنام (ابو لبابه ) انصارى برخورد مى کنیم ، طبق روایتى او با دو یا چند نفر دیگر از یاران پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) از شرکت در جنگ (تبوک ) خود دارى کردند، اما هنگامى که آیاتى را که در مذمت متخلفین وارد شده بود شنیدند بسیار ناراحت و پشیمان گشتند، خود را به ستونهاى مسجد پیغمبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) بستند و هنگامى که پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) بازگشت و از حال آنها خبر گرفت عرض کردند: آنها سوگند یاد کرده اند که خود را از ستون باز نکنند تا اینکه پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) چنین کند، رسولخدا (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) فرمود: من نیز سوگند یاد مى کنم که چنین کارى را نخواهم کرد مگر اینکه خداوند به من اجازه دهد.
آیه فوق نازل شد و خداوند توبه آنها را پذیرفت ، و پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) آنها را از ستون مسجد باز کرد.
آنها به شکرانه این موضوع همه اموال خود را به پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) تقدیم داشتند، و عرض کردند: این همان اموالى است که بخاطر دلبستگى به آن ما از شرکت در جهاد خود دارى کرده ایم ، همه اینها را از ما بپذیر و در راه خدا انفاق کن !.
پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) فرمود: هنوز دستورى در این باره بر من نازل نشده است ، چیزى نگذشت که آیه بعد نازل شد و دستور داد که پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) قسمتى از اموال آنها را برگیرد، و مطابق بعضى از روایات یک سوم از اموال آنها را پذیرفت .
در پاره اى دیگر از روایات مى خوانیم که آیه فوق درباره (ابو لبابه ) و راجع به داستان (بنى قریظه ) است بنى قریظه که گروهى از یهود بودند با او مشورت کردند که آیا تسلیم حکم پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) بشوند یا نه او گفت اگر تسلیم شوید همه شما را سر مى برند! سپس از این گفته خود پشیمان شد و توبه کرد و خود را بستون مسجد بست و بعد آیه فوق نازل شد و خداوند توبه او را پذیرفت .
تفسیر:
توبه کاران
پس از اشاره به وضع منافقان داخل و خارج مدینه در آیه قبل در اینجا اشاره به وضع گروهى از مسلمانان گناهکار که اقدام به توبه و جبران اعمال سوء خود کردند مى کند و مى فرماید: (گروه دیگرى از آنها به گناهان خود اعتراف کردند) (و آخرون اعترفوا بذنوبهم ).
(و اعمال صالح و ناصالح را بهم آمیختند) (خلطوا عملا صالحا و آخر سیئا)
سپس اضافه مى کند (امید مى رود که خداوند توبه آنها را بپذیرد) و رحمت خویش را به آنان بازگرداند (عسى الله ان یتوب علیهم ).
(زیرا خداوند آمرزنده و مهربان ) است و داراى رحمتى وسیع و گسترده (ان الله غفور رحیم ).
تعبیر به (عسى ) در آیه فوق که معمولا در موارد امیدوارى و احتمال پیروزى توام با احتمال عدم پیروزى گفته مى شود شاید به خاطر آنست که آنها را در میان بیم و امید و خوف و رجاء که دو وسیله تکامل و تربیت است قرار دهد.
این احتمال نیز وجود دارد که تعبیر به (عسى ) اشاره باین باشد که علاوه بر توبه و ندامت و پشیمانى باید در آینده شرائط دیگرى را انجام دهند و گذشته را با اعمال نیک خود جبران نمایند.
ولى با توجه باینکه آیه را با بیان غفران و رحمت الهى تکمیل مى کند جنبه امیدوارى در آن غلبه دارد.
این نکته نیز روشن است که نزول آیه درباره (ابو لبابه ) و یا سایر متخلفان جنگ تبوک مفهوم وسیع آیه را تخصیص نمى زند، بلکه تمام افرادى را که اعمال نیک و بد را به هم آمیخته اند و از کارهاى بد خویش پشیمانند فرا مى گیرد.
و لذا از بعضى دانشمندان نقل کرده اند که گفته اند آیه فوق امیدبخشترین آیات قرآن است که درها را بروى گنهکاران گشوده ، و توبهکاران را به سوى خود دعوت مى کند.
آیه و ترجمه


خذ من اءمولهم صدقة تطهرهم و تزکیهم بها و صل علیهم إ ن صلوتک سکن لهم و الله سمیع علیم (103)
اء لم یعلموا اءن الله هو یقبل التوبة عن عباده و یأ خذ الصدقت و اءن الله هو التواب الرحیم(104)
و قل اعملوا فسیرى الله عملکم و رسوله و المؤ منون و ستردون إ لى علم الغیب و الشهدة فینبئکم بما کنتم تعملون (105)



ترجمه :

103 - از اموال آنها صدقه اى (زکات ) بگیر تا به وسیله آن آنها را پاک سازى و پرورش دهى ، و به آنها (هنگام گرفتن زکات ) دعا کن که دعاى تو مایه آرامش آنها است و خداوند شنوا و دانا است .
104 - آیا نمى دانند که تنها خداوند توبه را از بندگانش مى پذیرد و صدقات را مى گیرد و خداوند توبه پذیر و مهربان است .
105 - بگو عمل کنید، خداوند و فرستاده او و مؤ منان اعمال شما را مى بینند و به زودى به سوى کسى باز مى گردید که پنهان و آشکار را مى داند و شما را به آنچه عمل مى کردید خبر مى دهد.
تفسیر:
زکات عامل پاکى فرد و جامعه
در نخستین آیه مورد بحث اشاره به یکى از احکام مهم اسلام یعنى مسئله زکات شده است ، و به عنوان یک قانون کلى به پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) دستور مى دهد که (از اموال آنها صدقه یعنى زکات بگیر) (خذ من اموالهم صدقة ).
کلمه (من ) که براى بیان (تبعیض ) است ، نشان مى دهد که زکات همواره جزئى از مال را تشکیل مى دهد، نه همه آن و نه قسمت عمده آن را.
سپس به دو قسمت از فلسفه اخلاقى و روانى و اجتماعى زکات اشاره کرده مى فرماید (تو با این کار آنها را پاک مى کنى و نمو مى دهى ) (تطهرهم و تزکیهم بها)
آنها را از رذائل اخلاقى ، از دنیا پرستى و بخل و امساک پاک مى کنى ، و نهال نوعدوستى و سخاوت و توجه به حقوق دیگران را در آنها پرورش مى دهى .
از این گذشته ، مفاسد و آلودگیهائى که در جامعه به خاطر فقر و فاصله
طبقاتى و محرومیت گروهى از جامعه به وجود مى آید با انجام این فریضه الهى بر مى چینى ، و صحنه اجتماع را از این آلودگیها پاک مى سازى .
و نیز همبستگى اجتماعى و نمو و پیشرفت اقتصادى در سایه اینگونه برنامه ها تاءمین مى گردد.
بنابراین حکم زکات هم (پاک کننده فرد و اجتماع ) است و هم نمو دهنده بذرهاى فضیلت در افراد، و هم سبب پیشرفت جامعه ، و این رساترین تعبیرى است که درباره زکات مى توان گفت : از یکسو آلودگیها را مى شوید و از سوى دیگر تکامل آفرین است .
این احتمال نیز در معنى آیه داده شده که فاعل (تطهرهم ) زکات باشد، و فاعل تزکیهم پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) بنابراین معنى آیه چنین خواهد بود: زکات آنها را پاک مى کند، و به وسیله آن تو آنها را پرورش مى دهى ، ولى اظهر این است که فاعل در هر دو، شخص پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) مى باشد همانگونه که در آغاز معنى کردیم ، هر چند از نظر نتیجه تفاوت چندانى میان این دو تعبیر وجود ندارد.
سپس اضافه مى کند (هنگامى که آنها زکات مى پردازند براى آنها دعا کن و به آنها درود بفرست ) (و صل علیهم ).
این نشان مى دهد که حتى در برابر انجام وظائف واجب باید از مردم تشکر و تقدیر کرد، و مخصوصا از طریق معنوى و روانى آنها را تشویق نمود، لذا در روایات مى خوانیم هنگامى که مردم زکات خود را خدمت پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) مى آوردند پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) با جمله اللهم صل علیهم به آنها دعا مى کرد.
بعد اضافه مى کند (که این دعا و درود تو مایه آرامش خاطر آنهاست ) (ان صلاتک سکن لهم ).
چرا که از پرتو این دعا رحمت الهى بر دل و جان آنها نازل مى شود، آنگونه
که آنرا احساس کنند، بعلاوه قدردانى پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) و یا کسانى که در جاى او قرار مى گیرند و زکات اموال مردم را مى پذیرند، یک نوع آرامش روحى و فکرى به آنها مى بخشد، که اگر ظاهرا چیزى را از دست داده اند بهتر از آن را بدست آورده اند.
جالب اینکه تا کنون نشنیده ایم که ماموران وصول مالیات موظف باشند از مردم تشکر کنند، ولى این دستور به عنوان یک حکم مستحب در برنامه هاى اسلامى روشنگر عمق جنبه هاى انسانى در این دستورها است .
و در پایان آیه به تناسب بحثى که گذشت مى گوید: (خداوند شنوا و دانا است ) (و الله سمیع علیم ).
هم دعاى پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) را مى شنود، و هم از نیات زکات دهنده گان آگاه است .
در اینجا به چند نکته باید توجه کرد:
1 - از شان نزولى که براى آیات گذشته ذکر کردیم به خوبى روشن مى شود که این آیه پیوند نزدیکى با آیه قبل و مسئله توبه (ابو لبابه ) و یارانش دارد، زیرا آنها به شکرانه قبول توبه هایشان اموال خود را نزد پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) آوردند و او تنها قسمتى از آن را برگرفت .
اما این شان نزول هیچگاه منافات با این ندارد که آیه بیان یک حکم کلى و عمومى در مورد زکات اموال بوده باشد، و اینکه بعضى از مفسران تضادى میان این دو پنداشته اند درست نیست ، همانگونه که در سایر آیات قرآن و شان نزولها کرارا گفته ایم .
تنها سؤ الى که در اینجا باقى میماند این است که طبق روایتى پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم )
یک سوم اموال ابو لبابه و یارانش را پذیرفت ، در حالى که مقدار زکات در هیچ - مورد یک سوم نیست ، در گندم و جو و خرما و مویز گاهى یک دهم و گاهى یک بیستم است ، و در طلا و نقره تقریبا 5 2 درصد مى باشد، و در چهار پایان (گاو و گوسفند و شتر) نیز هرگز به یک سوم نمى رسد.
اما این سؤ ال را مى توان چنین پاسخ گفت که : پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) مقدارى از اموال آنها را به عنوان زکات و مقدار اضافى را تا ثلث ، به عنوان کفاره گناهانشان ، پذیرفت .
بنابراین پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) زکات واجب آنها را گرفته و مقدارى از آن بیشتر را براى پاکسازى از گناهانشان پذیرفته است که مجموع هر دو، به یک سوم مى رسیده است .
2 - دستور (خذ) (بگیر) دلیل روشنى است که رئیس حکومت اسلامى مى تواند زکات را از مردم بگیرد، نه اینکه منتظر بماند که اگر مایل بودند خودشان بپردازند و اگر نبودند نه .
3 - جمله (صل علیهم ) گر چه خطاب به پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) است ولى روشن است که یک حکم کلى را بیان مى کند (زیرا قانون کلى این است که احکام اسلام میان پیامبر و دیگران تفاوتى ندارد و ویژگیهاى پیامبر از نظر احکام باید با دلیل خاص ‍ ثابت شود).
بنابراین متصدیان امور بیت المال در هر عصر و زمان مى توانند با جمله (اللهم صل علیهم ) به زکات دهنده گان دعا کنند.
با این حال تعجب در این است که بعضى از متعصبان اهل سنت صلوات را براى آل پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) مستقلا جائز نمى دانند، یعنى اگر کسى بگوید (اللهم صل على على امیر المؤ منین ) یا (صل على فاطمه الزهراء) ممنوع مى شمرند، در حالى که ممنوع بودن اینگونه دعا دلیل مى خواهد نه جواز آن ، بعلاوه همانگونه
که در بالا گفتیم قرآن صریحا اجازه مى دهد که درباره افراد عادى چنین دعائى شود، تا چه رسد براى اهل بیت جانشینان پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) و ولى ، چه مى توان کرد که تعصبها گاهى جلو فهم آیات قرآن را نیز مى گیرد.
و از آنجا که بعضى از گنهکاران مانند متخلفان جنگ تبوک به پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) اصرار داشتند که توبه آنها را بپذیرد در دومین آیه مورد بحث به این موضوع اشاره مى کند که پذیرش توبه کار پیامبر نیست .
(آیا آنها نمى دانند که تنها خداوند توبه را از بندگانش مى پذیرد (ا لم یعلموا ان الله هو یقبل التوبه عن عباده ) نه تنها پذیرنده توبه او است ، بلکه زکات و یا صدقات دیگرى را که به عنوان کفاره گناه و تقرب به پروردگار مى دهند، نیز خدا مى گیرد) (و یاخذ الصدقات ).
شک نیست که گیرنده زکات و صدقات یا پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) و امام (علیهالسلام ) و پیشواى مسلمین است و یا افراد مستحق ، و در هر صورت خداوند به ظاهر آنها را نمى گیرد، ولى از آنجا که دست پیامبر و پیشوایان راستین دست خدا است (چرا که آنها نماینده خدا هستند) گوئى خداوند این صدقات را مى گیرد، همچنین بندگان نیازمندى که به اجازه و فرمان الهى این گونه کمکها را مى پذیرند آنها نیز در حقیقت نمایندگان پروردگارند، و به این ترتیب دست آنها نیز دست خدا است .
این تعبیر یکى از لطیف ترین تعبیراتى است که عظمت و شکوه این حکم اسلامى یعنى زکات را مجسم مى سازد، و علاوه بر تشویق همه مسلمانان به این فریضه بزرگ الهى به آنها هشدار مى دهد که در پرداخت زکات و صدقات نهایت ادب و احترام را به خرج دهند چرا که گیرنده خدا است ، نکند همچون افراد کوتاه فکر چنین تصور کنند که مانعى ندارد شخص نیازمند مورد تحقیر قرار
گیرد، و یا آنچنان زکات را به او بپردازند که شخصیتش در هم شکسته شود، بلکه به عکس باید همچون بنده خاضعى در مقابل ولى نعمت خود شرط ادب را در اداى زکات و رساندن به اهلش رعایت کنند.
در روایتى که از پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) نقل شده مى خوانیم (ان الصدقة تقع فى ید الله قبل ان تصل الى ید السائل ): (صدقه پیش از آنکه در دست نیازمند قرار بگیرد به دست خدا مى رسد)!
در حدیث دیگرى از امام سجاد نقل شده که ان الصدقة لا تقع فى ید العبد حتى تقع فى ید الرب (صدقه در دست بنده نمى افتد مگر اینکه قبلا در دست خدا قرار بگیرد) (نخست به دست خدا و بعد به دست بنده مى رسد).
حتى در روایتى تصریح شده که همه اعمال این آدمى را فرشتگان تحویل مى گیرند جز صدقه که مستقیما به دست خدا مى رسد!
این مضمون که با عبارات گوناگون در روایات اهلبیت (علیهمالسلام ) خواندیم از طرق اهل تسنن نیز از پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) با تعبیر دیگرى نقل شده است در صحیح مسلم و بخارى چنین آمده است ما تصدق احدکم بصدقه من کسب حلال طیب - و لا یقبل الله الا الطیب - الا اخذها الرحمن بیمینه و ان کانت تمرة فتربوا فى کف الرحمن حتى تکون اعظم من الجبل : (هیچ کس از شما صدقه اى از در آمد حلالى نمى پردازد - و البته خداوند جز حلال قبول نمى کند - مگر اینکه خداوند با دست راست خود آنرا مى گیرد حتى اگر یک دانه خرما باشد، سپس در دست خدا نمو مى کند تا بزرگتر از کوه شود).
این حدیث که پر از تشبیه و کنایه هاى پر معنى است روشنگر اهمیت فوق العاده خدمات انسانى و کمک به نیازمندان در تعلیمات اسلام است .
تعبیرات مختلف دیگرى که در احادیث در این زمینه وارد شده به قدرى جالب و پر اهمیت است که پرورش یافتگان این مکتب را چنان در برابر نیازمندانى که کمکهاى مالى را مى گیرند خاضع مى کند که گوئى شخص نیازمند بر آنها منت گذارده و افتخار داده که آن کمک را از آنان پذیرفته است !
مثلا از بعضى از احادیث استفاده مى شود که پیشوایان معصوم گاهى پیش از آنکه صدقه اى را به شخص نیازمند بدهند نخست دست خود را بعلامت احترام و تعظیم مى بوسیدند سپس آنرا به نیازمند مى دادند، و یا اینکه نخست آنرا به نیازمند مى دادند بعد از او مى گرفتند و آنرا مى بوسیدند و مى بوئیدند و به او باز مى گردانیدند، چرا؟ که با دست خدا روبرو بودند!
اما چقدر دورند مردمى که به هنگام یک کمک جزئى به برادران و خواهران نیازمند خود آنها را تحقیر مى کنند و یا با خشونت و بى اعتنائى با آنها رفتار مى کنند و یا حتى گاهى بسوى آنها با بى ادبى پرتاب مى کنند.
البته همانگونه که در جاى خود گفته ایم اسلام نهایت کوشش خود را به خرج مى دهد که در تمام جامعه اسلامى حتى یک فقیر و نیازمند پیدا نشود، ولى بدون شک در هر جامعه اى افراد از کار افتاده آبرومند، کودکان یتیم ، بیماران و مانند آنها که توانائى بر تولید ندارند وجود دارد، که باید به وسیله بیت المال و افراد متمکن با نهایت ادب و احترام به شخصیت آنان بى نیاز شوند.
و در پایان آیه بار دیگر بعنوان تاءکید مى فرماید: (و خداوند توبه پذیر و مهربان است ) (و ان الله هو التواب الرحیم ).
توبه و جبران
همانگونه که از آیات متعددى از قرآن مجید استفاده مى شود توبه تنها ندامت و پشیمانى از گناه نیست ، بلکه باید تواءم با اصلاح و جبران نیز باشد، این جبران مخصوصا ممکن است به صورت کمکهاى بلا عوض به نیازمندان باشد چنانکه در آیات فوق ، و در داستان (ابو لبابه ) خواندیم .
و این تفاوت نمى کند که گناه یک گناه مالى باشد، یا گناه دیگر، همانگونه که در مسئله متخلفان از جنگ تبوک خواندیم ، در واقع هدف این است که روح آلوده به گناه ، با عمل صالح و شایسته اى شستشو شود، و پاکى نخستین و فطرى را بازیابد.
در آیه بعد بحثهاى گذشته را به شکل تازه اى تاءکید مى کند و به پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) دستور مى دهد که به همه مردم این موضوع را ابلاغ کن (و بگو اعمال و وظائف خود را انجام دهید، و بدانید هم خدا و هم رسولش و هم مؤ منان اعمال شما را خواهند دید) (و قل اعملوا فسیرى الله عملکم و رسوله و المؤ منون ).
اشاره به اینکه کسى تصور نکند اگر در خلوتگاه یا در میان جمع عملى را انجام مى دهد از دیدگاه علم خدا مخفى و پنهان مى ماند، بلکه علاوه بر خداوند، پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) و مؤ منان نیز از آن آگاهند.
توجه و ایمان به این حقیقت چه اثر عمیق و فوق العاده اى در پاکسازى اعمال و نیات دارد، معمولا اگر انسان حس کند حتى یکنفر مراقب او است وضع خود را چنان مى کند که مورد ایراد نباشد تا چه رسد به اینکه احساس نماید که خدا و پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) و مؤ منان از اعمال او آگاه مى شوند.
این آگاهى مقدمه پاداش و یا کیفرى است که در جهان دیگر در انتظار او است ، لذا به دنبال این جمله مى افزاید: و به زودى به سوى کسى که آگاه
از پنهان و آشکار است باز مى گردید، و شما را به آنچه عمل کرده اید خبر مى دهد و بر طبق آن جزا خواهد داد (و ستردون الى عالم الغیب و الشهادة فینبئکم بما کنتم تعملون ).
نکته ها
در اینجا به چند نکته باید توجه کرد
1 - مساءله عرض اعمال
در میان پیروان مکتب اهل بیت (علیهمالسلام ) با توجه به اخبار فراوانى که از امامان رسیده عقیده معروف و مشهور بر این است که پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) و امامان از اعمال همه امت آگاه مى شوند، یعنى خداوند از طرق خاصى اعمال امت را بر آنها عرضه مى دارد.
روایاتى که در این زمینه نقل شده بسیار زیاد است و شاید در سر حد تواتر باشد که بعنوان نمونه چند قسمت را ذیلا نقل مى کنیم :
از امام صادق (علیهالسلام ) نقل شده که فرمود: تعرض الاعمال على رسول الله اعمال العباد کل صباح ، ابرارها و فجارها، فاحذروها، و هو قول الله عز و جل و قل اعملوا فسیرى الله عملکم و رسوله ، و سکت : (تمام اعمال مردم هر روز صبح به پیامبر عرضه مى شود، اعمال نیکان و بدان ، بنا بر این مراقب باشید و این مفهوم گفتار خداوند است که مى فرماید: و قل اعملوا فسیرى الله عملکم و رسوله ، این را فرمود و ساکت شد).
در حدیث دیگرى از امام باقر (علیهالسلام ) مى خوانیم : ان الاعمال تعرض على نبیکم کل عشیة الخمیس فلیستح احدکم ان تعرض ‍ على نبیه العمل القبیح ! (تمامى اعمال شما بر پیامبرتان هر عصر پنجشنبه عرضه مى شود، بنابراین باید از اینکه عمل زشتى از شما بر پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) عرضه شود شرم کنید).
باز در روایت دیگرى از امام على بن موسى الرضا (علیهماالسلام ) مى خوانیم که شخصى به خدمتش عرض کرد براى من و خانواده ام دعائى فرما، فرمود مگر من دعا نمى کنم ؟ و الله ان اعمالکم لتعرض على فى کل یوم و لیله (بخدا سوگند، اعمال شما هر شب و روز بر من عرضه مى شود).
راوى این حدیث مى گوید این سخن بر من گران آمد، امام متوجه شد و به من فرمود: ا ما تقرا کتاب الله عز و جل و قل اعملوا فسیرى الله عملکم و رسوله و المؤ منون ، هو و الله على بن ابى طالب : (آیا کتاب خداوند عز و جل را نمى خوانى که مى گوید: عمل کنید خدا و پیامبرش و مؤ منان عمل شما را مى بینند بخدا سوگند منظور از مؤ منان على بن ابى طالب (و امامان دیگر از فرزندان او) مى باشد).
البته در بعضى از این اخبار تنها سخن از پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) به میان آمده و در پاره اى از على (علیهالسلام )، و در بعضى پیامبر و امامان همگى ذکر شده اند، همانطور که بعضى تنها عصر پنجشنبه را وقت عرض اعمال مى شمرند، و بعضى همه روز، و بعضى هفته اى دو بار و بعضى در آغاز هر ماه و بعضى بهنگام مرگ و گذاردن در قبر.
روشن است که این روایات منافاتى با هم ندارند، و همه آنها مى تواند صحیح باشد، درست همانند اینکه در بسیارى از مؤ سسات گزارش کار کرد، روزانه را همه روز، و گزارش کار هفته را در پایان هفته ، و گزارش کار ماه یا سال را در پایان ماه یا سال به مقامات بالاتر مى دهند.

    




 
 

   




در اینجا این سؤ ال پیش مى آید که آیا از خود آیه فوق منهاى روایاتى که در تفسیر آن وارد شده است این موضوع را مى توان استفاده کرد و یا همانگونه که مفسران اهل سنت گفته اند آیه اشاره به یک مسئله عادى دارد و آن اینکه انسان هر عملى انجام دهد، خواه نا خواه ظاهر خواهد شد، و علاوه بر خداوند،
پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) و همه مؤ منان از طرق عادى از آن آگاه مى شوند.
در پاسخ این سؤ ال باید گفت : انصاف این است که در خود آیه شواهدى بر این موضوع داریم زیرا:
اولا: آیه اطلاق دارد، و تمام اعمال را شامل مى شود و مى دانیم که همه اعمال از طرق عادى بر پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) و مؤ منان آشکار نخواهد شد، چرا که بیشتر اعمال خلاف در پنهانى و بطور مخفیانه انجام مى شود و در پرده استتار غالبا پوشیده مى ماند، و حتى بسیارى از اعمال نیک مستور و مکتوم چنین است .
و اگر ما ادعا کنیم که همه اعمال اعم از نیک و بد و یا غالب آنها بر همه روشن مى شود سخنى بسیار گزاف گفته ایم .
بنابراین آگاهى پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) و مؤ منان از اعمال مردم باید از طرق غیر عادى و به تعلیم الهى باشد.
ثانیا: در پایان آیه مى خوانیم فینبئکم بما کنتم تعملون (خداوند شما را در قیامت به آنچه عمل کرده اید آگاه مى سازد) شک نیست که این جمله تمام اعمال آدمى را اعم از مخفى و آشکار شامل مى شود، و ظاهر تعبیر آیه این است که منظور از عمل در اول و آخر آیه یکى است ، بنابراین آغاز آیه نیز همه اعمال را چه آشکار باشد چه پنهان باشد شامل مى شود، و شک نیست که آگاهى بر همه اینها از طرق عادى ممکن نیست .
به تعبیر دیگر پایان آیه از جزاى همه اعمال سخن مى گوید، آغاز آیه نیز از اطلاع خداوند و پیامبر و مؤ منان نسبت به همه اعمال بحث مى کند، یکى مرحله آگاهى است ، و دیگرى مرحله جزا، و موضوع در هر دو قسمت یکى است .
ثالثا: تکیه روى مؤ منان در صورتى صحیح است که منظور همه اعمال و از طرق غیر عادى باشد، و الا اعمال آشکار را هم مؤ منان مى بینند و هم غیر مؤ منان .
از اینجا ضمنا این نکته روشن مى شود که منظور از مؤ منان در این آیه - همانگونه که در روایات فراوانى نیز آمده است - تمام افراد با ایمان نیست ، بلکه گروه خاصى از آنها است که به فرمان خدا از اسرار غیب آگاهند یعنى جانشینان راستین پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ).
نکته مهمى که در اینجا باید به آن توجه داشت این است که ، همانگونه که سابقا اشاره کردیم مساءله عرض اعمال اثر تربیتى فوق العاده اى در معتقدان به آن دارد، زیرا هنگامى که من بدانم علاوه بر خداوند که همه جا با من است پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) و پیشوایان محبوب من همه روز یا همه هفته از هر عملى که انجام مى دهم ، در هر نقطه و هر مکان اعم از خوب و بد همه آگاه مى شوند، بدون شک بیشتر رعایت مى کنم و مراقب اعمال خود خواهم بود.
درست مثل اینکه کارکنان مؤ سسهاى بدانند همه روز یا همه هفته گزارش تمام جزئیات اعمال آنها به مقامات بالاتر داده مى شود و آنها از همه آنها با خبر مى گردند.
آیا رؤ یت در اینجا به معنى دیدن است
2 - معروف در میان گروهى از مفسران این است که رؤ یت در جمله فسیرى الله عملکم ... به معنى معرفت است ، نه به معنى علم ، چرا که یک مفعول بیشتر نگرفته و مى دانیم که اگر رؤ یت به معنى علم باشد دو مفعول مى گیرد.
ولى مانعى ندارد که رؤ یت را به همان معنى اصلیش که مشاهده محسوسات باشد بگیریم نه به معنى علم و نه به معنى معرفت ، این موضوع در مورد خداوند که همه جا حاضر و ناظر است و به همه محسوسات احاطه دارد جاى بحث نیست ، و اما در مورد پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) و امامان نیز مانعى ندارد که آنها خود اعمال را به هنگام عرضه شدن ببینند، زیرا میدانیم اعمال انسان فانى نمیشود بلکه تا
قیامت باقى میماند.
3 - شک نیست که خداوند قبل از انجام اعمال از آنها با خبر و آگاه است و اینکه در آیه با جمله فسیرى الله مى گوید به زودى خدا اعمال شما را مى بیند اشاره به وضع اعمال بعد از وجود و تحقق آنها است .
آیه و ترجمه


و ءاخرون مرجون لا مر الله اما یعذبهم و اما یتوب علیهم و الله علیم حکیم (106)



ترجمه :

106 - گروهى دیگر واگذار به فرمان خدا شده اند یا آنها را مجازات مى کند و یا توبه آنها را مى پذیرد (هر طور که شایسته باشند) و خداوند دانا و حکیم است .
شان نزول :
جمعى از مفسران گفته اند که آیه فوق در باره سه نفر از متخلفان جنگ تبوک به نام هلال بن امیه و مرارة بن ربیع و کعب بن مالک نازل شده است که شرح پشیمانى و چگونگى توبه آنها در ذیل آیه 118 همین سوره به خواست خدا خواهد آمد.
از بعضى دیگر از روایات استفاده مى شود که آیه فوق درباره بعضى از کفار است که در میدانهاى جنگ با مسلمانان شخصیتهاى بزرگى مانند حمزه سید الشهداء و امثال او را شهید کردند سپس دست از شرک برداشته و به آئین اسلام روى آوردند.
تفسیر :
در این آیه اشاره به گروه دیگرى از گنهکاران شده است که پایان کار آنها درست روشن نیست ، نه چنانند که مستحق رحمت الهى باشند و نه چنانند که بتوان از آمرزش آنها بکلى ماءیوس بود.
لذا قرآن درباره آنها مى گوید: (گروه دیگرى کارشان متوقف بر فرمان خدا است یا آنها را مجازات مى کند و یا توبه آنان را مى پذیرد) (و آخرون مرجون لامر الله اما یعذبهم و اما یتوب علیهم ).
(مرجون ) از ماده (ارجاء) به معنى (تاءخیر) و (توقیف ) است و در اصل از (رجا) که به معنى امیدوارى است گرفته شده ، و از آنجا که گاهى انسان چیزى را به امید هدفى به تاءخیر مى اندازد این کلمه به معنى تاءخیر آمده است ، ولى تاءخیرى که با یکنوع امیدوارى تواءم است .
در حقیقت این گروه نه چنان ایمان پاک و محکم و اعمال صالح روشنى دارند که بتوان آنها را سعادتمند و اهل نجات دانست ، و نه چنان آلوده و منحرفند که بشود قلم سرخ به روى آنان کشید و آنها را شقاوتمند دانست ، تا لطف الهى (البته با توجه به مقتضیات روحى و موقعیت آنان ) با آنها چه معامله کند؟
و در پایان آیه اضافه مى کند: خداوند بدون حساب با آنها رفتار نمى کند، بلکه با علم خویش و به مقتضاى حکمتش با آنها رفتار خواهد نمود چرا که (خداوند علیم و حکیم است ) (و الله علیم حکیم ).
سؤ ال :
در اینجا سؤ ال مهمى پیش مى آید که مفسران کمتر به بحث جامع
پیرامون آن پرداخته اند و آن اینکه این گروه با گروهى که در آیه 102 همین سوره وضع حالشان گذشت چه تفاوتى دارند؟
هر دو گروه جزء گنهکاران بودند و هر دو از گناه خود توبه کردند (زیرا گروه اول با اعتراف به گناه ابراز پشیمانى نمودند، و گروه دوم از جمله (اما یتوب علیهم ) استفاده مى شود که آنها نیز توبه نموده اند).
همچنین هر دو گروه در انتظار رحمت الهى هستند و در میان (خوف ) و (رجاء) قرار دارند.
پاسخ این سؤ ال این است که بگوئیم از دو راه مى توان میان این دو گروه تفاوت گذارد:
1 - گروه اول به زودى توبه کردند و آشکارا به علامت پشیمانى همانند ابولبابه خود را بستون مسجد بستند، خلاصه ندامت خود را با صراحت اظهار داشتند و آمادگى خود را براى هر گونه جبران بدنى و مالى اظهار کردند.
اما گروه دوم کسانى بودند که پشیمانى خود را در آغاز اظهار نکردند هر چند در دل پشیمان شدند و اعلام آمادگى براى جبران ننمودند، و در حقیقت خواستند بسادگى از گناهان بزرگ خود بگذرند این گروه که نمونه آشکار آنها سه نفرى است که در بالا اشاره شد و شرح حال آنها به زودى خواهد آمد، در میان خوف و رجا باقیماندند و لذا مى بینیم پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) دستور داد مردم از آنها فاصله بگیرند و با آنها قطع ارتباط کنند، این وضع ، آنان را در محاصره اجتماعى شدیدى قرار داد و سر انجام ناچار شدند از همان راهى بروند که گروه قبل رفتند و چون قبولى توبه این گونه اشخاص در آن زمان باید با نزول آیه اى اعلام شود پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) همچنان در انتظار وحى بود، تا اینکه پس از پنجاه روز یا کمتر توبه آنان پذیرفته شد.
لذا مى بینیم در ذیل آیه اى که درباره گروه اول است جمله ان الله غفور
رحیم که دلیل بر پذیرش توبه آنها است وارد شده ، ولى درباره گروه دوم تا زمانى که مسیرشان را عوض نکرده اند جمله و الله علیم حکیم آمده است که هیچ نشانه اى از قبول توبه در آن نمى باشد.
البته جاى تعجب نیست که در گناهان بزرگ مخصوصا در عصر نزول آیات قرآن ، ندامت و پشیمانى ، براى قبول توبه کافى نباشد بلکه اقدام به جبران و اعتراف آشکار به گناه و سپس نزول آیه اى دائر بر قبولى توبه ، شرط باشد.
2 - فرق دیگرى که ممکن است میان این دو گروه گذاشت این است که گروه اول هر چند از یک وظیفه بزرگ اسلامى مانند جهاد سر پیچیده بودند و یا بعضى از اسرار جنگى را به دشمن داده بودند ولى آلوده گناهان عظیمى همانند کشتن (حمزه ) سید الشهداء نشده بودند، لذا پس از توبه و آمادگى براى جبران ، خداوند توبه آنها را پذیرفت ، اما اقدام به گناهى همچون قتل حمزه چیزى نبود که بتوان آنرا جبران نمود، لذا نجات این گروه بسته به فرمان خدا است که آیا آنها را مشمول عفوش مى سازد و یا مجازات مى کند؟.
به هر حال پاسخ اول با آن دسته از روایات که در شاءن نزول آیه وارد شده و آیه مورد بحث را مربوط به سه نفر از متخلفان جنگ تبوک مى کند سازگار است ، در حالى که پاسخ دوم با روایات متعددى که از طرق ائمه اهلبیت (علیهم السلام ) وارد شده و مى گوید این آیه اشاره به قاتلان حمزه و جعفر و مانند آنها است موافقت دارد(1).
و اگر درست دقت کنیم این دو جواب منافاتى با هم ندارند و ممکن است هر دو در تفسیر آیه منظور گردد.
آیه و ترجمه


و الذین اتخذوا مسجدا ضرارا و کفرا و تفریقا بین المؤ منین و ارصادا لمن حارب الله و رسوله من قبل و لیحلفن ان اردنا الا الحسنى و الله یشهد انهم لکذبون (107)
لا تقم فیه ابدا لمسجد اسس على التقوى من اول یوم احق ان تقوم فیه فیه رجال یحبون ان یتطهروا و الله یحب المطهرین (108)
افمن اسس بنینه على تقوى من الله و رضون خیر ام من اسس بنینه على شفا جرف هار فانهار به فى نار جهنم و الله لا یهدى القوم الظالمین (109)
لا یزال بنینهم الذى بنوا ریبة فى قلوبهم الا ان تقطع قلوبهم و الله علیم حکیم (110)



ترجمه :

107 - (گروهى دیگر از آنها) کسانى هستند که مسجدى ساختند براى زیان (به مسلمانان ) و (تقویت ) کفر و تفرقه میان مؤ منان و کمینگاه براى کسى که با خدا و پیامبرش از پیش مبارزه کرده بود، آنها سوگند یاد مى کنند که نظرى جز نیکى (و خدمت ) نداشته ایم اما خداوند گواهى مى دهد که آنها دروغگو هستند!
108 - هرگز در آن قیام (و عبادت ) مکن ، آن مسجدى که از روز نخست بر پایه تقوى بنا شده شایسته تر است که در آن قیام (و عبادت ) کنى ، در آن مردانى هستند که دوست مى دارند پاکیزه باشند و خداوند پاکیزگان را دوست دارد.
109 - آیا کسى که شالوده آنرا بر پرهیز از خدا و خشنودى او بنا کرده بهتر است ، یا کسى که اساس آنرا بر کنار پرتگاه سستى بنا نموده که ناگهان در آتش دوزخ فرو مى ریزد، و خداوند گروه ستمگر را هدایت نمى کند.
110 - (اما) این بنائى را که آنها کردند همواره به صورت یک وسیله شک و تردید در دلهاى آنها باقى مى ماند مگر اینکه دلهایشان پاره پاره شود (و بمیرند و گر نه از دل آنها بیرون نمى رود) و خداوند دانا و حکیم است .
شان نزول :
آیات فوق درباره گروهى دیگر از منافقان است که براى تحقق بخشیدن به نقشه هاى شوم خود اقدام به ساختن مسجدى در مدینه کردند که بعدا بنام مسجد (ضرار) معروف شد.
این موضوع را همه مفسران اسلامى و بسیارى از کتب حدیث و تاریخ ذکر کرده اند، اگر چه در جزئیات آن تفاوتهائى دیده مى شود.
خلاصه جریان بطورى که از تفاسیر و احادیث مختلف استفاده مى شود چنین است : گروهى از منافقان نزد پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) آمدند و عرض کردند به ما اجازه ده مسجدى در میان قبیله بنى سالم (نزدیک مسجد قبا) بسازیم تا افراد ناتوان و بیمار و پیرمردان از کار افتاده در آن نماز بگزارند، و همچنین در شبهاى بارانى که گروهى از مردم توانائى آمدن به مسجد شما را ندارند فریضه اسلامى خود را در آن انجام دهند، و این در موقعى بود که پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) عازم جنگ تبوک بود.
پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) به آنها اجازه داد، ولى آنها اضافه کردند آیا ممکن است شخصا بیائید و در آن نماز بگزارید؟ پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) فرمود من فعلا عازم سفرم ، و هنگام بازگشت بخواست خدا به آن مسجد مى آیم و نماز در آن مى گزارم .
هنگامى که پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) از تبوک بازگشت نزد او آمدند و گفتند اکنون تقاضا داریم به مسجد ما بیائى و در آنجا نماز بگزارى ، و از خدا بخواهى ما را برکت دهد، و این در حالى بود که هنوز پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) وارد دروازه مدینه نشده بود.
در این هنگام پیک وحى خدا نازل شد و آیات فوق را آورد و پرده از اسرار کار آنها برداشت ، و به دنبال آن پیامبر دستور داد مسجد مزبور را آتش زنند، و بقایاى آنرا ویران کنند، و جاى آنرا محل ریختن زباله هاى شهر سازند!
اگر به چهره ظاهرى کار این گروه نگاه کنیم از چنین دستورى در آغاز
دچار حیرت خواهیم شد، مگر ساختن مسجد، آن هم براى حمایت از بیماران و پیران و مواقع اضطرارى که در حقیقت هم یک خدمت دینى است و هم یک خدمت انسانى کار بدى است که چنین دستورى درباره آن صادر شده .
اما هنگامى که چهره باطنى مسئله را بررسى کنیم خواهیم دید این دستور چقدر حساب شده بوده است .
توضیح اینکه : در زمان جاهلیت مردى بود بنام (ابو عامر) که آئین نصرانیت را پذیرفته و در سلک راهبان در آمده بود، و از عباد و زهاد بشمار مى رفت و نفوذ وسیعى در طائفه خزرج داشت .
هنگامى که پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) به مدینه هجرت کرد و مسلمانان گرد او را گرفتند و کار اسلام بالا گرفت ، و هنگامى که مسلمانان در جنگ بدر بر مشرکان پیروز شدند ابو عامر که خود روزى از بشارت دهندگان ظهور پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) بود اطراف خود را خالى دید، و به مبارزه با اسلام برخاست و از مدینه بسوى کفار (مکه ) گریخت ، و از آنها براى جنگ با پیغمبر اکرم (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) استمداد جست و از قبائل عرب دعوت کرد.
او که قسمتى از نقشه هاى جنگ (احد) را ضد مسلمین رهبرى مى کرد، دستور داد در میان دو صف لشکر گودالهائى بکنند که اتفاقا پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) در یکى از آنها افتاد و پیشانیش مجروح شد و دندانش شکست .
هنگامى که غزوه احد پایان یافت و با تمام مشکلاتى که مسلمانان در این میدان با آن روبرو شدند آوازه اسلام بلندتر گردید و در همه جا پیچید او از مدینه فرار کرد و به سوى (هرقل ) پادشاه روم رفت تا از او کمک بگیرد و با لشکرى براى کوبیدن مسلمانان حرکت کند. ذکر این نکته نیز لازم است که بر اثر این تحریکات و کارشکنیها پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) لقب (فاسق ) به او داده بود.
بعضى مى گویند مرگ به او مهلت نداد تا خواسته خود را با هرقل در میان
بگذارد، ولى در بعضى از کتب دیگر مى خوانیم که او با هرقل تماس گرفت و به وعده هاى او دلگرم شد!.
به هر حال او پیش از آنکه بمیرد نامهاى براى منافقان مدینه نوشت و به آنها نوید داد که با لشکرى از روم به کمکشان خواهد آمد، مخصوصا توصیه و تاکید کرد که مرکزى براى او در مدینه بسازند تا کانون فعالیتهاى آینده او باشد.
ولى از آنجا که ساختن چنین مرکزى در مدینه بنام دشمنان اسلام عملا امکانپذیر نبود منافقان بهتر این دیدند که در زیر نقاب مسجد، و به عنوان کمک به بیماران و معذوران ، این برنامه را عملى سازند.
سرانجام مسجد ساخته شد و حتى مى گویند جوانى آشنا به قرآن را از میان مسلمانان بنام (مجمع بن حارثه ) (یا مجمع بن جاریه ) به امامت مسجد برگزیدند.
ولى وحى الهى پرده از روى کار آنها برداشت و شاید اینکه پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) قبل از رفتن به تبوک دستور نداد شدت عمل در مقابل آنها به خرج دهند براى این بوده که هم وضع کار آنها روشنتر شود، و هم در سفر تبوک ناراحتى فکرى دیگرى از این ناحیه نداشته باشد.
هر چه بود پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) نه تنها در آن مسجد نماز نگزارد، بلکه همانگونه که گفتیم بعضى از مسلمانان (مالک بن دخشم ، و معنى بن عدى ، و عامر بن سکر، یا عاصم بن عدى ) را ماءموریت داد که مسجد را بسوزانند و ویران کنند، آنها چنین کردند نخست به وسیله آتش سقف مسجد را سوزاندند و بعد دیوارها را ویران ساختند و سر انجام محل آنرا مرکزى براى ریختن زباله ها قرار دادند(2).
تفسیر :
بتخانه اى در چهره مسجد!
در آیات گذشته به وضع گروههاى مختلفى از مخالفان اشاره شد، و آیات مورد بحث گروه دیگرى از آنها را معرفى مى کند، گروهى که با یک نقشه ماهرانه حساب شده وارد میدان شدند، ولى لطف الهى به یارى مسلمانان شتافت ، و این نقشه نیز نقش بر آب شد.
در نخستین آیه مى گوید (گروهى دیگر از آنها مسجدى در مدینه اختیار کردند) که هدفهاى شومى زیر این نام مقدس نهفته بودند، (و الذین اتخذوا مسجدا).
سپس هدفهاى آنها را در چهار قسمت زیر خلاصه مى کند:
1 - منظور آنها این بود که با این عمل ضرر و زیانى به مسلمانان برسانند (ضرارا).
(ضرار) به معنى زیان رسانیدن تعمدى است ، آنها در واقع درست به عکس آنچه ادعا داشتند که هدفشان تاءمین منافع مسلمانان و کمک به بیماران و از کار افتادگان است ، مى خواستند با این مقدمات پیامبر اسلام را نابود و مسلمانان را در هم بکوبند و حتى اگر توفیق یابند نام اسلام را از صفحه جهان براندازند.
2 - تقویت مبانى کفر و بازگشت دادن مردم به وضع قبل از اسلام (و کفرا).
3 - ایجاد تفرقه در میان صفوف مسلمانان ، زیرا با اجتماع گروهى در این مسجد، مسجد (قبا) که نزدیک آن بود و یا مسجد پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) که از آن فاصله
داشت از رونق مى افتاد (و تفریقا بین المؤ منین ).
از این جمله - آنچنان که بعضى از مفسران استفاده کرده اند - چنین بر مى آید که نباید فاصله میان مساجد آنچنان کم باشد که روى اجتماع یکدیگر اثر بگذارند، بنابراین آنها که روى تعصبهاى قومى و یا اغراض شخصى مساجد را در کنار یکدیگر مى سازند، و جماعات مسلمین را آنچنان پراکنده مى کنند که صفوف جماعت آنها خلوت و بى رونق و بى روح مى شود، عملى بر خلاف اهداف اسلامى انجام مى دهند.
4 - آخرین هدف آنها این بود که مرکز و کانونى براى کسى که با خدا و پیامبرش از پیش مبارزه کرده بود و سوابق سوئش بر همگان روشن بود بسازند تا از این پایگاه نفاق ، برنامه هاى خود را عملى سازند (و ارصادا لمن حارب الله و رسوله من قبل ).
ولى عجب این است که تمام این اغراض سوء و اهداف شوم را در یک لباس زیبا و ظاهر فریب پیچیده بودند، و حتى سوگند یاد مى کردند که ما جز نیکى قصد و نظر دیگرى نداشتیم (و لیحلفن ان اردنا الا الحسنى ).
و این است آئین منافقان در هر عصر و زمان که علاوه بر استتار در پرده هاى ظاهرا زیبا متوسل به انواع سوگندهاى دروغین براى منحرف ساختن افکار عمومى مى شوند.
ولى قرآن اضافه مى کند خداوندى که از اسرار درون همه آگاه است و غیب و شهود برایش یکسان مى باشد گواهى مى دهد که بطور مسلم آنها دروغگو هستند (و الله یشهد انهم لکاذبون ).
در این جمله انواع تاءکیدها براى تکذیب آنان به چشم مى خورد نخست اینکه (جمله اسمیه ) است ، و دیگر اینکه کلمه (ان ) براى تاکید است ، و نیز لام (لکاذبون ) که به اصطلاح لام ابتدا و براى تاکید مى باشد و همچنین ذکر
(کاذبون ) بجاى فعل ماضى دلیل بر استمرار و ادامه دروغگوئى آنان مى باشد، و به این ترتیب خداوند با شدیدترین وجهى سوگندهاى غلیظ و شدید آنان را تکذیب مى کند!.
خداوند در آیه بعد تاءکید بیشترى روى این موضوع حیاتى کرده ، به پیامبرش صریحا دستور مى دهد که هرگز در این مسجد قیام به عبادت مکن و نماز مگزار (لا تقم فیه ابدا).
بلکه بجاى این مسجد (شایسته تر این است که در مسجدى قیام به عبادت کنى که شالوده آن در روز نخست بر اساس تقوا گذارده شده است ) (لمسجد اسس على التقوى من اول یوم احق ان تقوم فیه ).
نه این مسجدى که شالوده و اساسش از روز نخست بر کفر و نفاق و بیدینى و تفرقه بنا شده است .
کلمه (احق ) (شایسته تر) گر چه افعل التفضیل است ولى در اینجا به معنى مقایسه دو چیز در شایستگى نیامده بلکه (شایسته ) و (ناشایسته اى ) را مقایسه مى کند، و این در آیات قرآن و احادیث و سخنان روزمره نمونه هاى زیادى دارد.
مثلا گاه به شخص ناپاک و دزد مى گوئیم پاکى و درستکارى براى تو بهتر است ، معنى این سخن آن نیست که دزدى و ناپاکى خوب است ولى پاکى از آن بهتر است بلکه مفهومش این است که پاکى خوب و دزدى بد و ناشایست است .
مفسران گفته اند مسجدى که در جمله فوق به آن اشاره شده که شایسته است پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) در آن نماز بخواند همان مسجد (قبا) است که منافقان مسجد ضرار را در نزدیک آن ساخته بودند.
البته این احتمال نیز داده شده که منظور مسجد پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) و یا همه
مساجدى است که بر اساس تقوا بنا شود، ولى با توجه به تعبیر (اول یوم ) (از روز نخست ) و با توجه به اینکه مسجد (قبا) نخستین مسجدى بود که در مدینه ساخته شد(3) احتمال اول مناسبتر به نظر مى رسد، هر چند این کلمه با مساجدى همچون مسجد پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) نیز سازگار است .
سپس قرآن اضافه مى کند: علاوه بر اینکه این مسجد از اساس بر شالوده تقوا گذارده شده ، (گروهى از مردان در آن به عبادت مشغولند که دوست مى دارند خود را پاکیزه نگه دارند، و خدا پاکیزگان را دوست دارد) (فیه رجال یحبون ان یتطهروا و الله یحب المطهرین ).
در اینکه منظور از این پاکیزگى ، پاکیزگى ظاهرى و جسمانى یا معنوى و باطنى است ، در میان مفسران گفتگو است ، در روایتى که در تفسیر (تبیان ) و (مجمع البیان ) در ذیل این آیه از پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) نقل شده چنین مى خوانیم که به اهل مسجد قبا فرمود (ماذا تفعلون فى طهرکم فان الله تعالى قد احسن علیکم الثناء، قالوا نغسل اثر الغائط): (شما به هنگام پاک ساختن خود چه کارى انجام مى دهید که خداوند این چنین شما را مدح کرده است ؟ گفتند ما اثر مدفوع را با آب مى شوئیم ).
روایاتى به همین مضمون از امام باقر (علیه السلام ) و امام صادق (علیه السلام ) نقل شده است ولى همانگونه که بارها اشاره کرده ایم اینگونه روایات دلیل بر منحصر بودن مفهوم آیه به این مصداق نیست ، بلکه همانگونه که ظاهر اطلاق آیه گواهى مى دهد طهارت در اینجا معنى وسیعى دارد که هر گونه پاکسازى روحانى از آثار شرک و گناه ، و جسمانى از آثار آلودگى به کثافات را شامل مى شود.
در سومین آیه مورد بحث مقایسه اى میان دو گروه مؤ منان که مساجدى
همچون مسجد قبا را بر پایه تقوى بنا مى کنند با منافقانى که شالوده آنرا بر کفر و نفاق و تفرقه و فساد قرار مى دهند به عمل آمده است .
نخست مى گوید: (آیا کسى که بناى آن مسجد را بر پایه تقوا و پرهیز از مخالفت فرمان خدا و جلب خشنودى او نهاده است بهتر است ، یا کسى که شالوده آنرا بر لبه پرتگاه سستى در کنار دوزخ نهاده که بزودى در آتش جهنم سقوط خواهد کرد)! (افمن اسس ‍ بنیانه على تقوى من الله و رضوان خیر امن اسس بنیانه على شفا جرف هار فانها ربه فى نار جهنم ).
(بنیان ) مصدرى است به معنى (اسم مفعول ) یعنى بنا و ساختمان و (شفا) به معنى لبه چیزى است ، و (جرف ) به معنى (حاشیه ) نهر و یا چاه است که آب زیر آنرا خالى کرده باشد، و (هار) به معنى شخص یا ساختمان سستى است که در حال سقوط است .
تشبیه فوق با نهایت روشنى و وضوح بى ثباتى و سستى کار منافقان و استحکام و بقاى کار اهل ایمان و برنامه هاى آنها را روشن مى سازد.
ماءمنان به کسى مى مانند که براى بناى یک ساختمان ، زمین بسیار محکمى را انتخاب کرده و آنرا از شالوده با مصالحى پر دوام و مطمئن بنا مى کند، اما منافقان به کسى مى مانند که ساختمان خود را بر لبه رودخانه اى که سیلاب زیر آنرا به کلى خالى کرده و هر آن آماده سقوط است مى سازد، همانگونه که نفاق ظاهرى دارد فاقد محتوا چنین ساختمانى نیز ظاهرى دارد بدون پایه و شالوده .
این ساختمان هر آن ممکن است فرو بریزد، مکتب اهل نفاق نیز هر لحظه ممکن است باطن خود را نشان دهد و به رسوائى بیانجامد.
پرهیزگارى و جلب رضاى خدا، یعنى هماهنگى با واقعیت و همگامى با جهان آفرینش و نوامیس آن بدون شک عامل بقا و ثبات است .
اما نفاق یعنى بیگانگى با واقعیتها و جدائى از قوانین آفرینش بدون تردید
عامل زوال و فناست .
و از آنجا که گروه منافقان هم به خویشتن ستم مى کنند و هم به جامعه ، در آخر آیه مى فرماید (خداوند ظالمان را هدایت نمى کند) (و الله لا یهدى القوم الظالمین ).
همانگونه که بارها گفته ایم هدایت الهى یعنى فراهم ساختن مقدمات براى رسیدن به مقصد، تنها شامل حال گروهى مى شود که شایستگى و استحقاق و آمادگى آنرا داشته باشند، اما ظالمانى که از این شایستگى دورند هرگز مشمول چنین لطفى نخواهند بود زیرا خداوند حکیم است و مشیت و اراده اش روى حساب .
در آخرین آیه اشاره به لجاجت و سرسختى منافقان کرده مى گوید آنها چنان در کار خود سرسختند و در نفاق سرگردان ، و در تاریکى و ظلمت کفر حیرانند که حتى (بنائى را که خودشان برپا کردند همواره به عنوان یک عامل شک و تردید، یا یک نتیجه شک و تردید، در قلوب آنها باقى مى ماند، مگر اینکه دلهاى آنها قطعه قطعه شود و بمیرند) (لا یزال بنیانهم الذى بنوا ریبة فى قلوبهم الا ان تقطع قلوبهم ).
آنها در یک حالت حیرت و سرگردانى دائم بسر مى برند، و این کانون نفاق و مسجد ضرارى که برپا کرده بودند به صورت یک عامل لجاجت و تردید در روح آنها همچنان باقى مى ماند، هر چند آن بنا را پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) بسوزاند و ویران کند، اما گوئى نقش آن از دل پر تردیدشان زائل نمى گردد.
و در آخر آیه مى گوید (و خداوند دانا و حکیم است ) (و الله علیم حکیم ).
اگر به پیامبرش دستور مبارزه و در هم کوبیدن چنین بناى ظاهرا حق به - جانبى را داد به خاطر آگاهى از نیات سوء بنا کنندگان و باطن و حقیقت این بنا بود این دستور عین حکمت و بر طبق مصلحت و صلاح حال جامعه اسلامى صادر شد
نه یک قضاوت عجولانه بود و نه زائیده یک هیجان و عصبانیت .
نکته ها
در اینجا باید به چند نکته توجه کرد
درس بزرگ
1 - داستان مسجد ضرار درسى است براى عموم مسلمانان در سراسر تاریخ زندگیشان ، گفتار خداوند و عمل پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) به روشنى نشان مى دهد که مسلمانان هرگز نباید آنچنان ظاهر بین باشند که تنها به قیافه هاى حق بجانب نگاه کنند و از اهداف اصلى بى خبر و بر کنار مانند.
مسلمان کسى است که نفاق و منافق را در هر زمان ، در هر مکان ، و در هر لباس و چهره بشناسد حتى اگر در چهره دین و مذهب ، و در لباس طرفدارى از قرآن و مسجد بوده باشد!
استفاده از (مذهب بر ضد مذهب ) چیز تازه اى نیست ، همواره راه و رسم استعمارگران ، و دستگاههاى جبار، و منافقان ، در هر اجتماعى این بوده که اگر مردم گرایش خاصى به مطلبى دارند از همان گرایش براى اغفال ، و سپس استعمار آنها استفاده کنند، و حتى از نیروى مذهب بر ضد مذهب کمک بگیرند.
اصولا فلسفه ساختن پیامبران قلابى و مذاهب باطل همین بوده که از این راه گرایشهاى مذهبى مردم را در مسیر دلخواهشان بیندازند.
بدیهى است در محیطى مانند (مدینه ) آنهم در عصر پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) با آن نفوذ فوق العاده اسلام و قرآن ، مبارزه آشکار بر ضد اسلام ممکن نبود، بلکه باید لا مذهبى را در لفافه مذهب ، و باطل را در لباس حق به پیچند و عرضه کنند، تا مردم ساده دل جذب شوند، و نیات سوء آنها لباس عمل به خود بپوشد.
ولى مسلمان راستین کسى نیست که آنچنان سطحى باشد که فریب اینگونه ظواهر را بخورد، باید با دقت در عوامل و دستهائى که براى اینگونه برنامه ها
شروع به کار مى کند، و بررسى قرائن دیگر به ماهیت اصلى پى ببرد، و چهره باطنى افراد را در پشت چهره ظاهرى ببیند.
مسلمان کسى نیست که هر ندائى از هر حلقومى برخاست همین اندازه که ظاهرا حق بجانب باشد بپذیرد و به آن لبیک گوید، مسلمان کسى نیست که هر دستى به سویش دراز شد آنرا بفشارد، و هر حرکت ظاهرا دینى را مشاهده کرد با آن همگام شود، و هر کسى پرچمى بنام مذهب برافراشت پاى آن سینه زند، و هر بنائى بنام مذهب ساخته شد به سوى آن جذب گردد.
مسلمان باید هوشیار، آگاه ، واقع بین ، آیندهنگر و اهل تجزیه و تحلیل در همه مسائل اجتماعى باشد.
دیوان را در لباس فرشته بشناسد، گرگها را در لباس چوپان تشخیص دهد و خود را براى مبارزه با این دشمنان ظاهرا دوست آماده سازد.
یک اصل اساسى در اسلام این است که باید قبل از همه چیز نیات بررسى شود و ارزش هر عمل بستگى به نیت آن دارد، نه به ظاهر آن ، گر چه نیت یک امر باطنى است ، اما ممکن نیست کسى نیتى در دل داشته باشد، اثر آن در گوشه و کنار عملش ظاهر نشود، هر چند در پرده پوشى فوق العاده استاد و ماهر باشد.
و از اینجا جواب این سؤ ال روشن مى شود که چرا پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) با آن عظمت مقام دستور داد مسجد یعنى خانه خدا را آتش بزنند، و مسجدى که یک ریگ آنرا نمى توان بیرون برد ویران سازند، و مکانى را که اگر آلوده شود باید فورا تطهیر کنند مزبله گاه شهر سازند!
پاسخ همه این سؤ الها یک مطلب است و آن اینکه مسجد ضرار مسجد نبود در واقع بتخانه بود، مکان مقدس نبود کانون تفرقه و نفاق بود، خانه خدا نبود بلکه خانه شیطان بود، و هرگز اسم و عنوان ظاهرى و ماسک ها، واقعیت چیزى را دگرگون نمى سازد.
این بود درس بزرگى که داستان مسجد ضرار به همه مسلمانان براى همه اعصار و قرون داد.
از این بحث این موضوع نیز روشن مى شود که اهمیت اتحاد در میان صفوف مسلمین در نظر اسلام بقدرى زیاد است که حتى اگر ساختن مسجدى در کنار مسجد دیگر باعث ایجاد تفرقه و اختلاف و شکاف در میان صفوف مسلمانان گردد آن مسجد تفرقه انداز نامقدس است .
نفى به تنهائى کافى نیست !
2 - دومین درسى که از آیات فوق مى گیریم این است که خداوند در این آیات به پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) دستور مى دهد در مسجد ضرار نماز نخوان بلکه در مسجدى که پایه آن بر شالوده تقوا بنا شده است نماز بخوان .
این (نفى ) و (اثبات ) که از شعار اصلى اسلام (لا اله الا الله ) تا برنامه هاى بزرگ و کوچک دیگر همه جلوههاى آن است ، این واقعیت را بیان مى کند که همیشه در کنار هر نفى باید اثباتى باشد، تا جامه عمل بخود بپوشد، اگر ما مردم را از رفتن به مراکز فساد نهى مى کنیم ، باید در مقابل آن کانونهاى پاکى براى اجتماع و ارضاى روح زندگى گروهى بسازیم ، اگر از تفریحات ناسالم جلوگیرى مى کنیم باید وسائل تفریحات سالمى فراهم سازیم ، اگر از مدارس استعمارى نهى مى کنیم باید فرهنگى سالم و مراکزى پاک براى آموزش و پرورش تشکیل بدهیم اگر بى عفتى را محکوم مى سازیم باید وسائل ازدواج آسان در اختیار جوانان بگذاریم .
آنها که تمام قدرت خود را در نفى بکار مى اندازند، و در برنامه هایشان خبرى از اثبات نیست ، یقین داشته باشند که نفیشان هم کمتر بجائى خواهد رسید.
چرا که این سنت آفرینش است که باید همه غرائز و احساسات را از طریق
صحیح اشباع کرد، چرا که این برنامه مسلم اسلام است که (لا) باید با (الا) توام گردد تا از آن توحیدى حیاتبخش متولد شود.
و این درسى است که متاءسفانه بسیارى از مسلمانان آنرا بدست فراموشى سپرده اند و باز هم شکایت مى کنند چرا برنامه هاى اسلامى پیش نمى رود، در حالى که برنامه اسلام منحصر به نفى نیست آنچنانکه آنها خیال مى کنند، اگر نفى و اثبات را با هم قرین مى ساختند پیشرفتشان حتمى بود.
دو شرط اساسى
3 - سومین درس ارزنده اى که از جریان مسجد ضرار و آیات فوق فرا مى گیریم این است که یک کانون فعال و مثبت دینى و اجتماعى کانونى است که از دو عنصر مثبت تشکیل گردد نخست شالوده و هدف آن از آغاز پاک باشد (اسس على التقوى من اول یوم ).
و دیگر اینکه حامیان و پاسدارانش انسانهائى پاک و درستکار و با ایمان و مصمم باشند (فیه رجال یحبون ان یتطهروا).
از میان رفتن هر یک از این دو رکن اساسى باعث فقدان نتیجه و نرسیدن به مقصد است .
آیه و ترجمه


ان الله اشترى من المؤ منین انفسهم و اموالهم بان لهم الجنة یقتلون فى سبیل الله فیقتلون و یقتلون وعدا علیه حقا فى التوراة و الانجیل و القرءان و من اوفى بعهده من الله فاستبشروا ببیعکم الذى بایعتم به و ذلک هو الفوز العظیم (111)
التئبون العبدون الحمدون السئحون الرکعون السجدون الامرون بالمعروف و الناهون عن المنکر و الحفظون لحدود الله و بشر المؤ منین (112)



ترجمه :

111 - خداوند از مؤ منان جانها و اموالشان را خریدارى مى کند که (در برابرش ) بهشت براى آنان باشد (به این گونه که ) در راه خدا پیکار مى کنند، مى کشند و کشته مى شوند، این وعده حقى است بر او که در تورات و انجیل و قرآن ذکر فرموده ، و چه کسى از خدا به عهدش وفادارتر است ، اکنون بشارت باد بر شما به داد و ستدى که با خدا کرده اید و این پیروزى بزرگى (براى شما) است .
112 - (مؤ منان کسانى هستند که ) توبه کنندگانند، و عبادتکاران ، و سپاسگویان و سیاحت کنندگان ، و رکوع کنندگان ، و سجده آوران ، و آمران به معروف ، و نهى کنندگان از منکر، و حافظان حدود (و مرزهاى ) الهى و بشارت بده (به اینچنین ) مؤ منان !
تفسیر :
یک تجارت بى نظیر
از آنجا که در آیات گذشته در باره متخلفان و جهاد سخن به میان آمد، در این دو آیه مقام والاى مجاهدان با ایمان ، با ذکر مثال جالبى ، بیان شده است .
در این مثال خداوند خود را خریدار و مؤ منان را فروشنده معرفى کرده و مى گوید (خداوند از مؤ منان جانها و اموالشان را خریدارى مى کند، و در برابر این متاع ، بهشت را به آنان مى دهد) (ان الله اشترى من المؤ منین انفسهم و اموالهم بان لهم الجنة )
و از آنجا که در هر معامله در حقیقت (پنج رکن اساسى ) وجود دارد که عبارتند از خریدار، فروشنده ، متاع ، قیمت و سند معامله ، خداوند در این آیه به تمام این ارکان اشاره کرده است .
خودش را (خریدار) و مؤ منان را (فروشنده ) و جانها و اموال را (متاع ) و بهشت را (ثمن ) (بها) براى این معامله قرار داده است .
منتها طرز پرداخت این متاع را با تعبیر لطیفى چنین بیان مى کند: (آنها در راه خدا پیکار مى کنند، و دشمنان حق را مى کشند و یا در این راه کشته مى شوند و شربت شهادت را مى نوشند) (یقاتلون فى سبیل الله فیقتلون و یقتلون )
در حقیقت دست خدا در میدان جهاد براى تحویل گرفتن این متاع اعم از جان ، و یا اموالى که در جهاد مصرف مى شود آماده است !.
و به دنبال آن به (اسناد) معتبر و محکم این معامله که پنجمین رکن است اشاره کرده مى فرماید: (این وعده حقى است بر عهده خداوند که در سه کتاب آسمانى تورات ، انجیل و قرآن آمده است ) (وعدا علیه حقا فى التورات و الانجیل و القرآن ).
البته با توجه به تعبیر (فى سبیل الله ) به خوبى روشن مى شود که خداوند خریدار جانها و تلاشها و کوششها و مجاهدتهاایست که در راه او صورت مى گیرد یعنى در راه پیاده کردن حق و عدالت و آزادى و نجات انسانها از چنگال کفر و ظلم و فساد.
سپس براى تاءکید روى این معامله بزرگ اضافه مى کند (چه کسى وفادارتر
به عهدش از خدا است ؟ (و من اوفى بعهده من الله ).
یعنى گر چه بهاى این معامله فورا پرداخته نمى شود، اما خطرات نسیه را در بر ندارد! چرا که خداوند به حکم قدرت و توانائى و بى نیازى از هر کس نسبت به عهد و پیمانش وفادارتر است ، نه فراموش مى کند، نه از پرداخت عاجز است ، و نه کارى بر خلاف حکمت انجام مى دهد که از آن پشیمان گردد و نه العیاذ بالله خلاف مى گوید، بنابراین هیچگونه جاى شک و تردید در وفادارى او به عهدش ، و پرداختن بها در راس موعد، باقى نمى ماند.
و از همه جالبتر اینکه پس از انجام مراسم این معامله ، همانگونه که در میان تجارت کنندگان معمول است ، به طرف مقابل تبریک گفته و معامله را معامله پر سودى براى او مى خواهد و مى گوید: (بشارت باد بر شما به این معامله اى که انجام دادید) (فاستبشروا ببیعکم الذى بایعتم به )
(و این پیروزى و رستگارى بزرگى براى همه شما است ) (و ذلک هو الفوز العظیم ).
نظیر همین مطلب به عبارات دیگرى در سوره صف ، در آیات 10 و 11 آمده است ، آنجا که مى فرماید (یا ایها الذین آمنوا هل ادلکم على تجارة تنجیکم من عذاب الیم تؤ منون بالله و رسوله و تجاهدون فى سبیل الله باموالکم و انفسکم ذلکم خیر لکم ان کنتم تعلمون ). یغفر لکم ذنوبکم و یدخلکم جنات تجرى من تحتها الانهار و مساکن طیبة فى جنات عدن ذلک الفوز العظیم )
در اینجا انسان از این همه لطف و محبت پروردگار در حیرت فرو مى رود، خداوندى که مالک همه عالم هستى ، و حاکم مطلق بر تمام جهان آفرینش است ،
و هر کس هر چه دارد از ناحیه او دارد، در مقام خریدارى همین مواهبى که به بندگان بخشیده بر مى آید و اعطائى خود را به بهائى صد چندان مى خرد.
عجیبتر اینکه جهادى که باعث سر بلندى خود انسان و پیروزى و افتخار هر قوم و ملتى است ، و ثمراتش سرانجام به خود آنها باز مى گردد، به عنوان پرداخت این متاع شمرده است .
و با اینکه باید در مقابل متاع و بها معادله اى باشد این تعادل را نادیده گرفته و سعادت جاویدان را در برابر یک متاع ناپایدار که به هر حال فانى شدنى است (خواه در بستر بیمارى و خواه در میدان جنگ ) قرار داده .
و ازین مهمتر، با اینکه خدا از همه راستگویان راستگوتر است و نیاز به هیچگونه سند و تضمینى ندارد، مهمترین اسناد و تضمینها را براى بندگانش قائل شده است .
و در پایان این معامله بزرگ به آنها تبریک مى گوید و بشارت مى دهد، آیا لطف و محبت و مرحمت از این بالاتر تصور مى شود؟!
و آیا معامله اى از این پرسودتر وجود دارد؟
لذا در حدیثى از (جابر بن عبد الله انصارى ) مى خوانیم هنگامى که آیه فوق نازل شد، پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) در مسجد بود، حضرت آیه را با صداى بلند تلاوت کرد و مردم تکبیر گفتند، مردى از انصار پیش آمد از روى تعجب از پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) پرسید: راستى این آیه بود که نازل شد؟ پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) فرمود آرى .
مرد انصارى گفت (بیع ربیح لا نقیل و لا نستقیل ): چه معامله پر سودى ؟ نه این معامله را باز مى گردانیم و نه اگر بازگشتى از ما بخواهند مى پذیریم !
همانگونه که روش قرآن مجید است که در آیه اى سخنى را به اجمال برگذار مى کند و در آیه بعد به شرح و توضیح آن مى پردازد، در دومین آیه مورد بحث مؤ منان را که فروشنده گان جان و مال به خدا هستند با نه صفت بارز معرفى مى کند.
1 - (آنها توبه کارانند) و دل و جان خود را به وسیله آب توبه از آلودگى گناه شستشو مى دهند (التائبون ).
2 - (آنها عبادت کارانند و در پرتو راز و نیاز با خدا و پرستش ذات پاک او خود سازى مى کنند). (العابدون )
3 - (آنها در برابر نعمتهاى مادى و معنوى پروردگار سپاس مى گویند) (الحامدون ).
4 - (آنها از یک کانون عبادت و پرستش به کانون دیگرى رفت و آمد دارند) (السائحون ).
و به این ترتیب برنامه هاى خود سازى آنان در پرتو عبادت ، در محیط محدودى خلاصه نمى شود، و به افق خاصى تعلق ندارد، بلکه همه جا کانون عبودیت پروردگار و خودسازى و تربیت براى آنها است ، و هر کجا درسى در این زمینه باشد طالب آنند.
(سائح ) در اصل از ماده (سیح ) و (سیاحت ) به معنى جریان و استمرار گرفته شده .
و در اینکه منظور از سائح در آیه فوق چه نوع سیاحت و جریان و استمرارى است در میان مفسران گفتگو است .
بعضى همانگونه که در بالا گفتیم سیر در میان کانونهاى عبادت گرفته اند، در حدیثى از پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) مى خوانیم (سیاحة امتى فى المساجد) (سیاحت امت من در مساجد است ).
بعضى دیگر (سائح ) را به معنى (صائم ) و روزه دار گرفته اند، زیرا روزه یک کار مستمر در سراسر روز است ، در حدیث دیگرى مى خوانیم که پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) فرمود (ان السائحین هم الصائمون ): (سائحان روزه دارانند).
بعضى دیگر از مفسران سیاحت را به معنى سیر و گردش در روى زمین و مشاهده آثار عظمت خدا و شناخت جوامع بشرى و آشنائى به عادات و رسوم و علوم و دانشهاى اقوام که اندیشه انسان را زنده و فکر او را پخته مى سازد، دانسته اند.
بعضى دیگر از مفسران سیاحت را به معنى سیر و حرکت به سوى میدان جهاد و مبارزه با دشمن مى دانند، و حدیث نبوى معروف را (ان سیاحة امتى الجهاد فى سبیل الله ) (سیاحت امت من جهاد در راه خدا است ) شاهد آن گرفته اند.
و سر انجام بعضى آنرا به معنى سیر عقل و فکر در مسائل مختلف مربوط به جهان هستى ، و عوامل سعادت و پیروزى ، و اسباب شکست و ناکامى دانسته اند.
ولى با توجه به اوصافى که قبل و بعد از آن شمرده شده معنى اول مناسبتر از همه به نظر مى رسد، هر چند اراده تمام این معانى از این کلمه ، نیز کاملا ممکن است ، زیرا همه این مفاهیم در مفهوم سیر و سیاحت جمع است .
5 - (آنها که در برابر عظمت خدا رکوع مى کنند) (الراکعون ).
6 - (آنها که سر بر آستانش مى سایند و سجده مى آورند) (الساجدون ).
7 - (آنها که مردم را به نیکیها دعوت مى کنند) (الامرون بالمعروف ).
8 - (آنها که تنها به وظیفه دعوت به نیکى قناعت نمى کنند بلکه با هرگونه فساد و منکرى مى جنگند) (و الناهون عن المنکر).
9 - و (آنها که پس از اداى رسالت امر به معروف و نهى از منکر، به آخرین و مهمترین وظیفه اجتماعى خود یعنى حفظ حدود الهى ، و اجراى قوانین او، و اقامه حق و عدالت قیام مى کنند) (و الحافظون لحدود الله ).
پس از ذکر این صفات نه گانه ، خداوند بار دیگر چنین مؤ منان راستین و تربیت یافتگان مکتب ایمان و عمل را تشویق مى کند، و به پیامبرش مى گوید (این مؤ منان را بشارت ده ) (و بشر المؤ منین ).
و از آنجا که متعلق بشارت ذکر نشده و یا به تعبیر دیگر بشارت بطور مطلق آمده است ، مفهوم وسیعى را مى فهماند که هر خیر و سعادتى را در بر مى گیرد، یعنى آنها را به هر خیر و هر سعادت و هر گونه افتخار بشارت ده !.
توجه به این نکته نیز لازم است که قسمتى از این صفات نه گانه (شش صفت اول ) مربوط به جنبه هاى خودسازى و تربیتى افراد است ، و قسمت دیگرى (دو صفت هفتم و هشتم ) به وظائف حساس اجتماعى و پاکسازى محیط جامعه اشاره مى کند، و آخرین صفت حکایت از مسؤ ولیتهاى همگانى در مورد تشکیل حکومت صالح و شرکت فعالانه در مسائل مثبت سیاسى دارد.
آیه و ترجمه


ما کان للنبى و الذین ءامنوا اءن یستغفروا للمشرکین و لو کانوا اءولى قربى من بعد ما تبین لهم اءنهم اءصحب الجحیم (113)
و ما کان استغفار إ برهیم لا بیه إ لا عن موعدة وعدها إ یاه فلما تبین له اءنه عدو لله تبراء منه إ ن إ برهیم لا وه حلیم (114)



ترجمه :

113 - براى پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) و مؤ منان شایسته نبود که براى مشرکان (از خداوند) طلب آمرزش کنند، هر چند از نزدیکانشان باشند، پس از آنکه بر آنها روشن شد که این گروه اصحاب دوزخند.
114 - و استغفار ابراهیم براى پدرش (عمویش آزر) فقط بخاطر وعده اى بود که به او داده بود (تا وى را به سوى ایمان جذب کند) اما هنگامى که براى او روشن شد که وى دشمن خدا است از او بیزارى جست ، چرا که ابراهیم مهربان و بردبار بود.
شان نزول :
در تفسیر مجمع البیان روایتى به این مضمون در شان نزول آیات فوق نقل شده است که گروهى از مسلمانان به پیامبر اسلام مى گفتند: آیا براى پدران ما که در عصر جاهلیت از دنیا رفتند طلب آمرزش نمى کنى ؟ آیات فوق نازل شد و به همه آنها اخطار کرد که هیچ کس ‍ حق ندارد براى مشرکان استغفار نماید.
در شان نزول این آیات مطالب دیگرى نیز گفته شده است که پس از پایان تفسیر آیه خواهد آمد.
تفسیر:
لزوم بیگانگى از دشمنان
آیه نخست با تعبیرى رسا و قاطع پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) و مؤ منان را از استغفار براى مشرکان نهى مى کند و مى گوید: (شایسته نیست که پیغمبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) و افراد با ایمان براى مشرکان طلب آمرزش کنند) (ما کان للنبى و الذین آمنوا ان یستغفروا للمشرکین ).
سپس براى تاءکید و تعمیم اضافه مى کند (حتى اگر از نزدیکانشان باشند) (و لو کانوا اولى قربى ).
بعدا دلیل این موضوع را ضمن جمله اى چنین توضیح مى دهد (بعد از آنکه براى مسلمانان روشن شد که مشرکان اهل دوزخند طلب آمرزش براى آنها معنى ندارد) (من بعد ما تبین لهم انهم اصحاب الجحیم ).
این کارى است بیهوده و آرزوئى است نابجا چرا که مشرک بهیچ وجه قابل آمرزش نیست و آنان که راه شرک را پوئیدند راه نجاتى براى آنها تصور نمى شود.
بعلاوه استغفار و طلب آمرزش یکنوع اظهار محبت و پیوند و علاقه با مشرکان است و این همان چیزى است که بارها در قرآن از آن نهى شده است .
و از آنجا که مسلمانان آگاه و آشنا به قرآن ، در آیات این کتاب آسمانى خوانده بودند که ابراهیم براى (عمویش ) آزر استغفار کرد، فورا این سؤ ال ممکن بود در ذهن آنها پدید آید که مگر آزر مشرک نبود؟ اگر این کار ممنوع است چرا این پیامبر بزرگ خدا انجام داد؟!
لذا در آیه دوم به پاسخ این سؤ ال پرداخته مى گوید: (استغفار ابراهیم براى پدرش (عمویش آزر) به خاطر وعده اى بود که به او داد، اما هنگامى که براى
او آشکار شد که وى دشمن خدا است از او بیزارى جست و برایش استغفار نکرد) (و ما کان استغفار ابراهیم لابیه الا عن موعدة وعدها ایاه فلما تبین له انه عدو لله تبرا منه ).
در پایان آیه اضافه مى کند: (ابراهیم کسى بود که در پیشگاه خدا خاضع و از خشم و غضب پروردگار خائف و ترسان ، و مردى بزرگوار و حلیم و بردبار بود) (ان ابراهیم لاواه حلیم )
این جمله ممکن است دلیلى براى وعده ابراهیم به آزر در زمینه استغفار بوده ، باشد، زیرا حلم و بردبارى از یک سو، و اواه بودن او که طبق بعضى از تفاسیر به معنى رحیم بودن است از سوى دیگر، ایجاب مى کرد که حد اکثر تلاش و کوشش را براى هدایت آزر انجام دهد، اگر چه از طریق وعده استغفار و طلب آمرزش از گذشته او باشد.
این احتمال نیز وجود دارد که جمله فوق دلیل براى این موضوع باشد که ابراهیم به خاطر خضوع و خشوعى که داشت و ترس از مخالفت پروردگار هرگز حاضر نبود براى دشمنان حق استغفار کند، بلکه این کار مخصوص به زمانى بود که امید هدایت آزر را در دل مى پروراند، لذا به محض آشکار شدن عداوت او از این کار صرف نظر کرد.
اگر سؤ ال شود مسلمانان از کجا مى دانستند که ابراهیم براى آزر استغفار کرد.

    




 
 

   




در پاسخ مى گوئیم این آیات سوره توبه همانگونه که در آغاز اشاره کردیم در اواخر عمر پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) نازل شد و قبلا مسلمانان در سوره مریم آیه 47 خوانده بودند که ابراهیم با جمله (سا ستغفر لک ربى ) به آزر وعده استغفار داده بود و مسلمان پیامبر خدا (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) بیهوده وعده نمى دهد، و هرگاه وعده داده به وعده اش وفا کرده است ، و نیز در سوره ممتحنه آیه 4 خوانده بودند که ابراهیم به او گفت
(لاستغفرن لک ) (من براى تو استغفار خواهم کرد) همچنین در سوره شعرا که از سوره هاى مکى است استغفار ابراهیم براى پدرش صریحا آمده است آنجا که مى گوید (و اغفر لابى انه کان من الضالین ) (آیه 86)
در اینجا به چند نکته باید توجه کرد.
1 - یک روایت مجعول
بسیارى از مفسران اهل سنت حدیث مجعولى از صحیح بخارى و مسلم و کتب دیگر از (سعید بن مسیب ) از پدرش نقل کرده اند که هنگامى که مرگ ابو طالب نزدیک شد پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) بر او وارد گردید، در حالى که ابو جهل و عبد الله بن ابى امیه نزد او بودند، پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) به او فرمود: اى عمو! تو لا اله الا الله بگو که من به وسیله آن نزد پروردگار براى تو دفاع (و شفاعت ) کنم ، در این هنگام ابو جهل و عبد الله بن ابى امیه رو به ابو طالب کردند و گفتند: تو مى خواهى از آئین (پدرت ) عبد المطلب صرفنظر کنى ؟ ولى پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) کرارا این پیشنهاد را به او کرد اما ابو جهل و عبد الله با همان بیان مانع او شدند، آخرین سخنى را که ابو طالب گفت این بود: (بر آئین عبد المطلب )! و از گفتن لا اله الا الله خوددارى کرد، در این هنگام پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) فرمود من براى تو استغفار خواهم کرد، تا زمانى که از آن نهى شوم ، در این هنگام آیه فوق (ما کان للنبى و الذین آمنوا ...) نازل گردید.
ولى نشانه هاى جعل و دروغ در این حدیث به چشم مى خورد زیرا:
اولا مشهور و معروف در میان مفسران و محدثان این است که سوره برائت در سال نهم هجرت نازل گردید بلکه به عقیده بعضى این آخرین سوره اى است که بر پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) نازل شده است ، در حالى که مورخان نوشته اند وفات ابو طالب در مکه و قبل از هجرت پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) اتفاق افتاد!
بخاطر همین تضاد روشن بعضى از متعصبان مانند نویسنده تفسیر المنار به دست و پا افتاده اند، گاهى گفته اند این آیه دو بار نازل شده است ! یک بار در مکه ، و یک بار در مدینه سال نهم هجرت ! و با این ادعاى بى دلیل به گمان خود خواسته اند تضاد را برطرف سازند.
و گاهى گفته اند ممکن است این آیه در مکه هنگام وفات ابو طالب نازل شده باشد بعدا به دستور پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) در سوره توبه قرار داده شده است ، در حالى که این ادعا نیز کاملا عارى از دلیل است .
آیا بهتر نبود بجاى این گونه توجیه هاى بى مدرک ، در روایت مزبور و صحت آن تردید کنند؟.
ثانیا - شک نیست که قبل از مرگ ابو طالب خداوند در آیاتى از قرآن مسلمانان را از دوستى و محبت مشرکان نهى کرده بود - و مى دانیم استغفار کردن یکى از روشنترین مصادیق اظهار محبت و دوستى است ، با این حال چگونه ممکن است ابو طالب مشرک از دنیا برود و پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) سوگند یاد کند که من همچنان براى تو استغفار خواهم کرد تا خدا مرا نهى کند؟!
عجیب اینکه فخر رازى که به تعصب در اینگونه مسائل مشهور است چون نتوانسته است انکار کند که این آیه مانند بقیه سوره توبه در مدینه و در اواخر عمر پیغمبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) نازل شده است ، دست به توجیه شگفت آورى زده و آن اینکه پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) بعد از مرگ ابو طالب تا زمان نزول سوره توبه همچنان براى او استغفار مى کرد تا اینکه آیه فوق نازل شد و او را نهى کرد، سپس مى گوید چه مانعى دارد که این امر براى پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) و مؤ منان تا آن زمان مجاز بوده باشد؟!
فخر رازى اگر خود را از قید و بند تعصب رها مى ساخت به حقیقت متوجه مى شد که امکان ندارد پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) در این مدت طولانى براى یک نفر مشرک استغفار کند در حالى که آیات فراوانى از قرآن که تا آن زمان نازل شده بود هر گونه
مودت و محبت و دوستى را نسبت به مشرکان محکوم ساخته بود
ثالثا - تنها کسى که این روایت را نقل کرده (سعید بن مسیب ) است و دشمنى او با امیر مؤ منان على (علیهالسلام ) معروف است ، بنابراین هرگز نمى توان به گفتار او در باره على (علیهالسلام ) یا پدر و فرزندش اعتماد کرد.
مرحوم (علامه امینى ) پس از اشاره به مطلب فوق سخنى از واقدى نقل مى کند که قابل توجه است مى گوید: (سعید بن مسیب ) از کنار جنازه امام سجاد على بن الحسین (علیهماالسلام ) گذشت و بر آن نماز نگزارد (و با عذرى واهى ) از این کار صرفنظر کرد، اما هنگامى که به گفته ابن حزم از او پرسیدند آیا پشت سر حجاج نماز مى خوانى یا نه گفت ما پشت سر بدتر از حجاج نماز مى خوانیم !.
رابعا - همانگونه که در جلد پنجم همین تفسیر گفتیم شک نیست که ابو طالب به پیامبر اسلام (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) ایمان آورد و مدارک و دلائل روشنى براى این موضوع ارائه دادیم و ثابت کردیم که آنچه درباره عدم ایمان ابو طالب گفته اند تهمتى بزرگ است که تمام علماى شیعه و گروهى از دانشمندان اهل تسنن مانند ابن ابى الحدید (در شرح نهج البلاغه ) و قسطلانى (در ارشاد السارى ) و زینى دحلان (در حاشیه تفسیر حلبى ) به آن تصریح کرده اند.
و گفتیم یک محقق موشکاف با توجه به موج سیاسى مغرضانه اى که از حکام بنى امیه بر ضد على (علیهالسلام ) برخاست به خوبى مى تواند حدس بزند که هر کس با آن حضرت ارتباط و پیوند داشت از این تعرض مغرضانه در امان نماند، در واقع ابو طالب گناهى نداشت جز اینکه پدر على بن ابى طالب (علیهالسلام ) پیشواى بزرگ اسلام
بود، مگر (ابوذر) آن مجاهد بزرگ اسلام را به خاطر عشقش به على (علیهالسلام ) و مبارزه اش با مکتب عثمان مورد آنهمه اتهام قرار ندادند؟!
(براى اطلاع بیشتر از ایمان ابو طالب که در تمام دوران حیاتش حامى پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) و مدافع او بود و سر بر فرمانش داشت به جلد پنجم همین تفسیر صفحه 191 تا 198 مراجعه فرمائید)
2 - چرا ابراهیم به آزر وعده استغفار داد؟
سؤ ال دیگرى که در اینجا پیش مى آید این است که چگونه ابراهیم به عمویش آزر وعده استغفار داد و طبق ظاهر آیه فوق و آیات دیگر قرآن مجید به این وعده وفا کرد، با اینکه او هرگز ایمان نیاورد و در صف مشرکان و بت پرستان بودو استغفار براى چنین کسانى ممنوع است ؟
در پاسخ این سؤ ال باید به این نکته توجه داشت که از آیه فوق به خوبى استفاده مى شود که ابراهیم انتظار داشته است که آزر از این طریق جذب به سوى ایمان و توحید شود، و استغفار او در حقیقت این بوده است (که خداوند او را هدایت کن ، و گناهان گذشته او را ببخش ).
اما هنگامى که آزر در حال شرک چشم از جهان فرو بست ، و براى ابراهیم مسلم شد که او با حالت عداوت پروردگار از دنیا رفته ، و دیگر جائى براى هدایت او باقى نمانده است ، استغفار خود را قطع کرد.
طبق این معنى مسلمانان نیز مى توانند براى دوستان و بستگان مشرکشان مادام که در قید حیاتند و امید هدایت آنها مى رود، استغفار کنند یعنى از خدا براى آنها هدایت و آمرزش هر دو بطلبند، ولى پس از مرگ آنها در حال کفر، دیگر جائى براى استغفار باقى نمى ماند.
اما اینکه در بعضى از روایات وارد شده که امام صادق (علیهالسلام ) فرمود ابراهیم
(علیهالسلام ) وعده داده بود که اگر آزر اسلام بیاورد براى او استغفار کند ( نه اینکه پیش از اسلام آوردن ) و هنگامى که براى او روشن شد که او دشمن خدا است ، از وى بیزارى جست و بنابراین وعده ابراهیم مشروط بود و چون شرط آن حاصل نشد او هرگز استغفار نکرد.
این روایت علاوه بر اینکه روایت مرسل و ضعیفى است مخالف ظاهر یا صریح آیات قرآن است ، زیرا ظاهر آیه مورد بحث این است که ابراهیم استغفار کرد و صریح آیه 86 سوره (شعراء) این است که ابراهیم از خداوند تقاضاى آمرزش او را کرد آنجا که مى گوید (و اغفر لابى انه کان من الضالین ).
شاهد دیگر این سخن جمله معروفى است که از ابن عباس نقل شده که ابراهیم کرارا براى آزر مادامى که در حیات بود استغفار کرد، اما هنگامى که در حال کفر از دنیا رفت ، و عداوت او نسبت به آئین حق مسلم شد، از این کار خوددارى نمود.
و از آنجا که گروهى از مسلمانان مایل بودند براى نیاکان مشرک خود که در حال کفر مرده بودند استغفار کنند قرآن صریحا آنها را نهى کرد و تصریح نمود که وضع ابراهیم با آنها کاملا متفاوت بوده ، او در حال حیات آزر، و به امید ایمان او، چنین کارى را مى کرد، نه پس ‍ از مرگش !
3 - هر گونه پیوندى با دشمنان باید قطع شود
آیه مورد بحث تنها آیه اى نیست که سخن از قطع هر گونه رابطه با مشرکان مى گوید، بلکه از آیات متعددى از قرآن این موضوع به خوبى استفاده مى شود که هر گونه پیوند و همبستگى خویشاوندى و غیر خویشاوندى باید تحت الشعاع پیوندهاى مکتبى قرار گیرد و این پیوند (ایمان به خدا و مبارزه با هر گونه شرک و بت پرستى ) باید بر تمام روابط مسلمانان حاکم باشد، چرا که این پیوند یک پیوند زیر بنائى و حاکم بر همه مقدرات اجتماعى آنها است .
و هرگز پیوندهاى سطحى و رو بنائى نمى تواند آنرا نفى کند، این درسى بود براى دیروز و امروز و همه اعصار و قرون .
آیه و ترجمه


و ما کان الله لیضل قوما بعد إ ذ هدئهم حتى یبین لهم ما یتقون إ ن الله بکل شى ء علیم (115)
إ ن الله له ملک السموت و الا رض یحى و یمیت و ما لکم من دون الله من ولى و لا نصیر(116)



ترجمه :

115 - چنان نبوده که خداوند قومى را پس از هدایت (و ایمان ) مجازات کند مگر آنکه آنچه را که باید از آن بپرهیزند براى آنان بیان نماید (و آنها مخالفت کنند) زیرا خداوند به هر چیزى دانا است .
116 - حکومت آسمانها و زمین براى او است ، (او) زنده و مى میراند، و جز خدا ولى و یاورى ندارید.
شان نزول :
بعضى از مفسران گفته اند که گروهى از مسلمانان قبل از نزول فرائض و واجبات چشم از جهان بسته بودند، جمعى خدمت پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) آمدند و درباره سرنوشت آنها اظهار نگرانى کردند، و چنین مى پنداشتند که آنها شاید گرفتار مجازات الهى به خاطر عدم انجام این فرائض باشند. آیه فوق نازل شد و این موضوع را نفى کرد.
بعضى دیگر از مفسران گفته اند که این آیه در مورد استغفار مسلمانان براى مشرکان و اظهار محبت آنها قبل از نهى صریح در آیات سابق نازل شده است ، زیرا این موضوع ، باعث نگرانى گروهى از مسلمین شده بود، آیه فوق نازل شد و به آنها اطمینان داد که استغفارهاى آنان قبل از نهى الهى موجب مؤ اخذه و مجازات نخواهد بود.
تفسیر:
مجازات پس از تبیین
نخستین آیه فوق اشاره به یک قانون کلى و عمومى است ، که عقل نیز آنرا تاءیید مى کند و آن اینکه مادام که خداوند حکمى را بیان نفرموده و توضیحى در شرع پیرامون آن نرسیده است هیچکس را در برابر آن مجازات نخواهد کرد، و به تعبیر دیگر تکلیف و مسئولیت همواره بعد از بیان احکام است ، و این همان چیزى است که در علم اصول از آن تعبیر به قاعده (قبح عقاب بلا بیان ) مى شود.
لذا در آغاز مى فرماید: (چنین نبوده که خداوند گروهى را پس از هدایت گمراه سازد تا اینکه آنچه را که باید از آن بپرهیزند براى آنها تبیین کند) (و ما کان الله لیضل قوما بعد اذ هدیهم الله حتى یبین لهم ما یتقون ).
منظور از (یضل ) که در اصل به معنى گمراه ساختن است ، یا حکم به گمراهى مى باشد، آنچنان که بعضى از مفسران احتمال داده اند (همانند تعدیل و تفسیق که به معنى حکم به عدالت و حکم به فسق است ).
و یا به معنى گمراه ساختن از طریق ثواب و پاداشهاى روز قیامت است ، که در واقع به مفهوم مجازات کردن خواهد بود.
و یا اینکه منظور از (اضلال ) همانست که در سابق نیز داشته ایم و آن بر گرفتن نعمت توفیق ، و رها ساختن انسان به حال خود که نتیجه اش گمراه شدن و سرگردان ماندن در طریق هدایت است ، و این تعبیر اشاره لطیفى به این حقیقت است که همواره گناهان سرچشمه گمراهى بیشتر و دور ماندن از طریق هدایت است .
و در پایان آیه مى فرماید: (خداوند به هر چیزى دانا است ) (ان الله بکل شیى ء علیم ).
یعنى علم و دانائى خداوند ایجاب مى کند که تا چیزى را براى بندگان بیان نکرده است ، کسى را در برابر آن مسئول نداند و مؤ اخذه نکند.
پاسخ به یک سؤ ال
بعضى از مفسران و محدثان چنین پنداشته اند که آیه فوق دلیل بر این است که مستقلات عقلیه (آنچه را انسان بدون حکم شرع از طریق عقل خود درک مى کند، همانند زشتى ظلم و خوبى عدالت و یا بدى دروغ و سرقت و تجاوز و قتل نفس و مانند اینها) تا از طریق شرع تبیین نگردد کسى در برابر آنها مسئولیت ندارد.
و به تعبیر دیگر تمام احکام عقل باید بوسیله حکم شرع تاءیید گردد، تا براى مردم تکلیف و مسئولیت ایجاد کند، و بنابراین قبل از نزول شرع مردم هیچگونه مسئولیتى حتى در برابر مستقلات عقلیه ندارند.
ولى بطلان این پندار روشن است . زیرا جمله حتى یبین لهم (تا براى آنان تبیین کند و روشن سازد) پاسخ آنها را مى دهد و روشن مى کند که این آیه
و مانند آن مخصوص مسائلى است که در پرده ابهام باقى مانده و نیاز به تبیین و روشنگرى دارد، و مسلما مستقلات عقلى را شامل نمى شود، زیرا زشتى ظلم و خوبى عدالت موضوع مبهمى نیست که نیاز به تبیین داشته باشد.
کسانى که چنین مى گویند توجه ندارند که اگر این سخن درست باشد هیچ لزومى ندارد که مردم به نداى پیامبران پاسخ گویند و براى پى بردن به صدق آنها به مطالعه در دعوت مدعى نبوت و معجزاتش بپردازد: چرا که هنوز صدق پیامبر و حکم الهى براى آنان روشن نشده ، بنابراین لزومى ندارد که ادعاى آنان را مورد بررسى قرار دهند.
لذا همانگونه که وجوب بررسى دعوت مدعیان نبوت به حکم عقل و فرمان خرد است ، و به اصطلاح از مستقلات عقلیه مى باشد، سایر مسائلى را که عقل و خرد آنها را به روشنى درک مى کند نیز واجب الاتباع است .
شاهد این سخن تعبیرى است که در بعضى از احادیث که از طرق اهلبیت (علیهمالسلام ) وارد شده استفاده و به چشم مى خورد، در کتاب توحید از امام صادق (علیهالسلام ) مى خوانیم : که در تفسیر این آیه فرمود: حتى یعرفهم ما یرضیه و ما یسخطه یعنى خداوند کسى را مجازات نمى کند تا آن زمانى که به آنها بفهماند و معرفى کند که چه چیزها موجب خشنودى او است و چه چیزها موجب خشم و غضب او.
و به هر حال این آیه و مانند آن پایه اى براى یک قانون کلى اصولى محسوب مى شود که مادام که دلیلى بر وجوب یا حرمت چیزى نداشته باشیم هیچگونه مسئولیتى در برابر آن نداریم ، و به تعبیر دیگر همه چیز براى ما مجاز است مگر آنکه دلیلى بر وجوب یا تحریم آن اقامه شود، و این همانست که نام آنرا (اصل برائت ) مى گذارند.
در آیه بعد روى مساءله تکیه و تاءکید مى کند که : (حکومت آسمانها و زمین براى خدا است ) (ان الله له ملک السماوات و الارض ).
و نظام حیات و مرگ نیز در کف قدرت او است ، او است که (زنده مى کند و مى میراند) (یحى و یمیت ).
و بنابراین (هیچ ولى و سرپرست و یاورى جز خدا ندارید) (و ما لکم من دون الله من ولى و لا نصیر).
اشاره به اینکه با توجه به این موضوع که همه قدرتها و تمام حکومتها در عالم هستى بدست او و به فرمان او است ، شما نباید بر غیر او تکیه کنید، و بیگانگان از خدا را پناهگاه یا مورد علاقه خود قرار دهید، و پیوند محبت خویش را با این دشمنان خدا از طریق استغفار یا غیر آن برقرار و محکم دارید.
آیه و ترجمه


لقد تاب الله على النبى و المهجرین و الا نصار الذین اتبعوه فى ساعة العسرة من بعد ما کاد یزیغ قلوب فریق منهم ثم تاب علیهم إ نه بهم رءوف رحیم (117)
و على الثلثة الذین خلفوا حتى إ ذا ضاقت علیهم الا رض بما رحبت و ضاقت علیهم اءنفسهم و ظنوا اءن لا ملجأ من الله إ لا إ لیه ثم تاب علیهم لیتوبوا إ ن الله هو التواب الرحیم(118)



ترجمه :

117 - خداوند رحمت خود را شامل حال پیامبر، و (همچنین ) مهاجران و انصار که در زمان عسرت و شدت (در جنگ تبوک ) از او پیروى کردند، نمود، پس از آنکه نزدیک بود دلهاى گروهى از آنها از حق منحرف شود (و از میدان جنگ باز گردند) سپس خدا توبه آنها را پذیرفت که او نسبت به آنان مهربان و رحیم است .
118 - (همچنین ) آن سه نفر را که (در مدینه ) بازماندند (و از شرکت در تبوک خوددارى کردند و مسلمانان از آنان قطع رابطه نمودند) تا آن حد که زمین با همه وسعتش بر آنها تنگ شد وحتى ) جائى در وجود خویش براى خود نمى یافتند و دانستند که پناهگاهى از خدا جز به سوى او نیست در آن هنگام خدا آنانرا مشمول رحمت خود ساخت و خداوند توبه آنها را پذیرفت که خداوند توبه پذیر و مهربان است .
شان نزول :
یک درس بزرگ !
مفسران گفته اند که آیه نخست در مورد غزوه تبوک و مشکلات طاقت فرسائى
که به مسلمانان در این جنگ رسید نازل شده ، این مشکلات به قدرى بود که گروهى تصمیم به بازگشت گرفتند اما لطف و توفیق الهى شامل حالشان شد، و همچنان پا بر جا ماندند.
از جمله کسانى که مى گویند آیه در مورد او نازل شده (ابو حیثمه ) است ، که از یاران پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) بود، نه از منافقان ، ولى بر اثر سستى از حرکت به سوى میدان تبوک به اتفاق پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) خوددارى کرد.
ده روز از این واقعه گذشت . هوا گرم و سوزان بود، روزى نزد همسران خود آمد، در حالى که سایبانهاى او را مرتب و آماده و آب خنک مهیا و طعام خوبى فراهم ساخته بودند، او ناگهان در فکر فرو رفت و به یاد پیشواى خود پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) افتاد و گفت : رسولخدا (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) که هیچ گناهى ندارد و خداوند گذشته و آینده او را تضمین فرموده ، در میان بادهاى سوزان بیابان اسلحه به دوش گرفته ، و رنج این سفر دشوار را بر خود تحمل کرده ، ابو حیثمه را ببین که در سایه خنک و کنار غذاى آماده و زنان زیبا قرار گرفته است ، این انصاف نیست .
سپس رو به همسران خود کرد و گفت به خدا قسم با هیچکدام از شما یک کلمه سخن نمى گویم ، و در زیر این سایبان قرار نمى گیرم ، تا به پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) ملحق شوم ، این سخن را گفت و زاد و توشه برگرفت و بر شتر خود سوار شد و حرکت کرد، هر قدر همسرانش خواستند با او سخن بگویند او کلمه اى بر زبان جارى نکرد، و همچنان به حرکت ادامه داد تا به نزدیکى تبوک رسید.
مسلمانان به یکدیگر مى گفتند: این سوارى است که از کنار جاده مى گذرد اما پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) فرمود اى سوار! ابو حیثمه باشى بهتر است .
هنگامى که نزدیک شد و مردم او را شناختند گفتند آرى ابو حیثمه است ، شتر خود را بر زمین خواباند و به پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) سلام گفت ، و ماجراى خویش را بازگو کرد، پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) به او خوش آمد گفت و براى او دعا فرمود.
به این ترتیب او از جمله کسانى بود که قلبش متمایل به باطل شده بود، اما به خاطر آمادگى روحى خداوند او را متوجه حق ساخت و ثابت قدم گردانید.
در مورد آیه دوم شان نزول دیگرى نقل شده که خلاصه اش چنین است :
سه نفر از مسلمانان به نام (کعب بن مالک ) و (مرارة بن ربیع ) و (هلال بن امیه ) از شرکت در جنگ تبوک ، و حرکت همراه پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) سرباز زدند، ولى این به خاطر آن نبود که جزء دار و دسته منافقان باشند، بلکه به خاطر سستى و تنبلى بود، چیزى نگذشت که پشیمان شدند.
هنگامى که پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) از صحنه تبوک به مدینه بازگشت ، خدمتش رسیدند و عذر خواهى کردند، اما پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) حتى یک جمله با آنها سخن نگفت و به مسلمانان نیز دستور داد که احدى با آنها سخن نگوید.
آنها در یک محاصره عجیب اجتماعى قرار گرفتند؛ تا آنجا که حتى کودکان و زنان آنان نزد پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) آمدند و اجازه خواستند که از آنها جدا شوند، پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) اجازه جدائى نداد، ولى دستور داد که به آنها نزدیک نشوند.
فضاى مدینه با تمام وسعتش چنان بر آنها تنگ شد که مجبور شدند براى نجات از این خوارى و رسوائى بزرگ ، شهر را ترک گویند و به قله کوههاى اطراف مدینه پناه ببرند
از جمله مسائلى که ضربه شدیدى بر روحیه آنها وارد کرد این بود که کعب بن مالک مى گوید روزى در بازار مدینه با ناراحتى نشسته بودم دیدم یک نفر مسیحى شامى سراغ مرا مى گیرد، هنگامى که مرا شناخت نامه اى از پادشاه غسان به دست من داد که در آن نوشته بود اگر صاحبت ترا از خود رانده به سوى ما بیا، حال من منقلب شد گفتم اى واى بر من کارم به جائى رسیده است که دشمنان در من طمع دارند!
خلاصه بستگان آنها غذا مى آوردند، اما حتى یک کلمه با آنها سخن نمى گفتند.
مدتى به این صورت گذشت و پیوسته انتظار مى کشیدند که توبه آنها قبول شود و آیه اى که دلیل بر قبولى توبه آنها باشد نازل گردد، اما خبرى نبود.
در این هنگام فکرى به نظر یکى از آنان رسید و به دیگران گفت : اکنون که مردم با ما قطع رابطه کرده اند، چه بهتر که ما هم از یکدیگر قطع رابطه کنیم (درست است که ما گنهکاریم ولى باید از گناهکار دیگرى خشنود نباشیم ).
آنها چنین کردند به طورى که حتى یک کلمه با یکدیگر سخن نمى گفتند، و دو نفر از آنان با هم نبودند، و به این ترتیب سر انجام پس ‍ از پنجاه روز توبه و تضرع به پیشگاه خداوند، توبه آنان قبول شد و آیه فوق در این زمینه نازل گردید.
تفسیر:
زندان محاصره اجتماعى گنهکاران
این آیات نیز همچنان از جنگ تبوک و مطالب گوناگونى که پیرامون این رویداد بزرگ اسلامى به وقوع پیوست ، سخن مى گوید.
در نخستین آیه اشاره به شمول رحمت بى پایان پروردگار نسبت به پیامبر و مهاجرین و انصار در آن لحظات حساس کرده ، مى گوید: رحمت خدا شامل حال پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) و مهاجران و انصار، همانها که در موقع شدت و بحرانى از او پیروى کردند، شد (لقد تاب الله على النبى و المهاجرین و الانصار الذین اتبعوه فى ساعة العسرة ).
سپس اضافه مى کند: (این شمول رحمت الهى به هنگامى بود که بر اثر شدت حوادث و فشار ناراحتیها نزدیک بود گروهى از مسلمانان از جاده حق باز گردند) (و تصمیم به مراجعت از تبوک بگیرند) (من بعد ما کاد یزیغ قلوب فریق منهم ).
دگر بار تاءکید مى کند که (بعد از این ماجرا، خداوند رحمت خود را شامل حال آنها ساخت ، و توبه آنها را پذیرفت ، زیرا او نسبت به مؤ منان مهربان و رحیم است ) (ثم تاب علیهم انه بهم رؤ ف رحیم ).
نه تنها این گروه عظیم را که در جهاد شرکت کرده بودند، مورد رحمت خویش قرار داد، بلکه آن سه نفر را که از شرکت در جهاد تخلف ورزیده بودند و جنگجویان آنها را پشت سر گذاشتند و رفتند، نیز مشمول لطف خود قرار داد (و على الثلاثة الذین خلفوا).
اما این لطف الهى به آسانى شامل حال آنها نشد، بلکه آن به هنگامى بود که این سه نفر (کعب بن مالک و مرارة بن ربیع و هلال بن امیة که شرح حالشان در شان نزول گذشت ) در محاصره شدید اجتماعى قرار گرفتند، و مردم همگى با آنها قطع رابطه کردند، (آنچنان که زمین با همه وسعتش بر آنها تنگ شد) (حتى اذا ضاقت علیهم الارض بما رحبت ).
و سینه آنها چنان از اندوه آکنده شد که گوئى (جائى در وجود خویش براى خود نمى یافتند) تا آنجا که خود آنها نیز از یکدیگر قطع رابطه کردند (و ضاقت علیهم انفسهم ).
و به این ترتیب همه راهها به روى آنها بسته شد، (و یقین پیدا کردند که پناهگاهى از خشم خدا جز از طریق بازگشت به سوى او نیست ) ( و ظنوا ان لا ملجا من الله الا الیه ).
(بار دیگر رحمت خدا به سراغ آنان آمد، و توبه و بازگشت حقیقى و خالصانه را بر آنان آسان ساخت ، تا توبه کنند) (ثم تاب علیهم لیتوبوا).
چرا که (خداوند توبه پذیر و رحیم است ) (ان الله هو التواب الرحیم ).
در اینجا به چند نکته باید توجه کرد:
نکته ها
1 - منظور از توبه خدا بر پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) چیست ؟
در نخستین آیه مورد بحث خواندیم که خداوند بر پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) و مهاجران و انصار توبه کرد و توبه آنها را پذیرا شد.
بدون شک پیامبر معصوم گناهى نداشته که بخواهد از آن توبه کند و خدا توبه او را بپذیرد (هر چند پاره اى از مفسران اهل تسنن تعبیر فوقرا دلیل بر صدور لغزشى از پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) در ماجراى تبوک گرفته اند).
ولى دقت در خود آیه و سایر آیات قرآن به نادرست بودن این تفسیر گواهى مى دهد، زیرا اولا توبه پروردگار به معنى بازگشت او به رحمت و توجه به بندگان است ، و در مفهوم آن ، گناه و یا لغزش نیست ، چنانکه در سوره نساء بعد از ذکر قسمتى از احکام اسلام ، مى فرماید: یرید الله لیبین لکم و یهدیکم سنن الذین من قبلکم و یتوب علیکم و الله علیم حکیم : (خداوند مى خواهد احکام خود را براى شما تبیین کند و به روش شایسته که قبل از شما بودند شما را هدایت کند، و بر شما توبه کند، و خداوند عالم و حکیم است ).
در این آیه و پیش از آن سخن از گناه و لغزشى به میان نیامده ، بلکه طبق تصریح همین آیه سخن از تبیین احکام و هدایت به سنتهاى ارزنده پیشین در میان است ، و این خود نشان مى دهد که توبه در اینجا به معنى شمول رحمت الهى نسبت به بندگان است .
ثانیا در کتب لغت نیز یکى از معانى توبه همین موضوع ذکر شده است ،
در کتاب معروف قاموس یکى از معانى توبه چنین ذکر شده (رجع علیه بفضله و قبوله ).
و ثالثا در آیه مورد بحث ، تخلف و انحراف از حق را تنها به گروهى از مؤ منان نسبت مى دهد با اینکه توبه الهى را شامل حال همه مى داند، و این خود نشان مى دهد که توبه خدا در اینجا به معنى پذیرش عذر بندگان از گناه نیست ، بلکه همان رحمت خاص الهى است که در این لحظات سخت به یارى پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) و همه مؤ منان بدون استثناء از مهاجران و انصار آمد، و آنها را در امر جهاد ثابت قدم ساخت ،
2 - چرا از جنگ تبوک به ساعة العسرة تعبیر شده است ؟!
(ساعت ) از نظر لغت به معنى بخشى از زمان است ، خواه کوتاه باشد یا طولانى ، البته به زمانهاى خیلى طولانى ، ساعت گفته نمى شود، و (عسرت ) به معنى مشقت و سختى است .
تاریخ اسلام نشان مى دهد که مسلمانان هیچگاه به اندازه جریان تبوک در فشار و زحمت نبودند.
زیرا از طرفى حرکت به سوى تبوک در موقع شدت گرماى تابستان بود.
و از سوى دیگر خشکسالى مردم را به ستوه در آورده بود.
و از سوى سوم فصلى بود که مى بایست مردم همان مقدار محصولى که بر درختان بود جمع آورى و براى طول سال خود آماده کنند.
از همه اینها گذشته فاصله میان مدینه و تبوک بسیار طولانى بود.
و دشمنى که مى خواستند با او روبرو شوند، امپراطورى روم شرقى ، یکى از نیرومندترین قدرتهاى جهان روز بود.
اضافه بر اینها، مرکب و آذوقه در میان مسلمانان به اندازه اى کم بود که
گاه ده نفر مجبور مى شدند به نوبت از یک مرکب استفاده کنند، بعضى از پیاده ها حتى کفش بپانداشتند، و مجبور بودند با پاى برهنه از ریگهاى سوزان بیابان بگذرند، از نظر غذا و آب به قدرى در مضیقه بودند که گاهى یک دانه خرما را چند نفر به نوبت ، در دهان گرفته و مى مکیدند تا موقعى که تنها هسته آن باقى مى ماند، و یک جرعه آب را چند نفر مى نوشیدند.
ولى با تمام این اوصاف مسلمانان غالبا روحیه قوى و محکم داشتند و على رغم تمام این مشکلات به سوى دشمن همراه پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) حرکت کردند و با این استقامت و پایمردى عجیب درس بزرگى براى همه مسلمین جهان در تمام قرون و اعصار به یادگار گذاشتند، درسى که براى همه نسلها کافى بود، و وسیله پیروزى و غلبه بر دشمنان بزرگ و مجهز و خطرناک .
شک نیست در میان مسلمانان افرادى بودند که روحیه ضعیفترى داشتند، و همانها بودند که فکر بازگشت را در سر مى پروراندند که قرآن از آن تعبیر به (من بعد ما کاد یزیغ قلوب فریق منهم ) کرده است (زیرا (یزیغ ) از ماده (زیغ ) به معنى تمایل و انحراف از حق به سوى باطل است ).
ولى همانگونه که دیدیم روحیه عالى اکثریت ، و لطف پروردگار آنها را نیز از این فکر منصرف ساخت ، و به جمع مجاهدان راه حق پیوستند.
نکته 3
3 - در آیات فوق درباره آن سه نفر از مسلمانان سست و سهل انگار تعبیر به (خلفوا) شده است ، یعنى (پشت سر گذارده شده اند).
این تعبیر یا به خاطر آن است که مسلمانان هنگامى که اینگونه اشخاص سستى مى کردند آنها را پشت سر گذارده ، و بى اعتنا به وضعشان به سوى میدان جهاد پیش مى رفتند، و یا به خاطر آنست که هنگامى که براى عذرخواهى نزد پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) آمدند، عذر آنها را نپذیرفت و قبول توبه آنها را به عقب انداخت .
4 - یک درس بزرگ براى همیشه
از مسائل مهمى که از آیات فوق استفاده مى شود، مساءله مجازات مجرمان و فاسدان از طریق محاصره اجتماعى و قطع رابطه ها و پیوندها است . ما به خوبى مى بینیم که این قطع رابطه در مورد سه نفر از متخلفان تبوک به قدرى آنها را تحت فشار قرار داد که از هر زندانى براى آنها سختتر بود، آنچنان که جان آنها از فشار این محاصره اجتماعى به لب رسیدند، و از همه جا قطع امید کردند.
این موضوع آنچنان انعکاس وسیعى در جامعه مسلمانان آن روز از خود به جاى گذاشت که بعد از آن کمتر کسى جرئت مى کرد مرتکب این گونه گناهان شود.
این نوع مجازات نه دردسر و هزینه زندانها را دارد، و نه خاصیت تنبل پرورى و بدآموزیهاى آنها را، ولى تاثیر آن از هر زندانى بیشتر و دردناکتر است .
این در واقع یکنوع اعتصاب و مبارزه منفى جامعه در برابر افراد فاسد است اگر مسلمانان در برابر (متخلفان از وظائف حساس ‍ اجتماعى ) دست به چنین مبارزه اى بزنند به طور قطع در هر عصر و زمانى پیروزى با آنها خواهد بود، و براحتى مى توانند جامعه خود را پاکسازى کنند.
اما روح مجامله و سازشکارى که بدبختانه امروز در بسیارى از جوامع اسلامى به صورت یک بیمارى تقریبا همه گیر درآمده است ، نه تنها جلو این گونه اشخاص را نمى گیرد، بلکه آنانرا در اعمال زشتشان تشجیع مى کند.
5 - غزوه تبوک و دستاوردهایش
(تبوک ) دورترین نقطه اى بود که پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) در غزوات خود به آنجا گام نهاد، این کلمه در اصل نام قلعه محکم و بلندى بود که در نوار مرزى حجاز
و شام قرار داشت ، و به همین سبب آن سرزمین به نام سرزمین تبوک نامیده شد.
نفوذ سریع اسلام در جزیره عربستان سبب شد که آوازه پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) در تمام کشورهاى اطراف بپیچد، و با اینکه تا آن روز براى حجاز اهمیتى قائل نبودند طلوع اسلام و قدرت ارتش پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) که حجاز را در زیر یک پرچم بسیج کرده بود، آنها را از آینده کار خود بیمناک ساخت .
روم شرقى که هم مرز با حجاز بود فکر مى کرد ممکن است یکى از نخستین قربانیان پیشرفت سریع اسلام باشد، لذا سپاهى در حدود چهل هزار نفر با اسلحه کافى و مجهز، آنچنانکه درخور دولت نیرومندى همانند امپراطورى روم در آن زمان بود، گردآورى کرد، و در مرز حجاز متمرکز ساخت ، این خبر وسیله مسافران به گوش پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) رسید، و پیامبر براى اینکه درس عبرتى به روم و سایر همسایگان بدهد بى درنگ فرمان آماده باش صادر کرد سخنگویان پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) در مدینه و نقاط دیگر صداى پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) را به گوش مردم رساندند و چیزى نگذشت که سى هزار نفر براى پیکار با رومیان آماده شدند که از میان آنها ده هزار سوار و بیست هزار پیاده بود.
هوا به شدت گرم شده بود، و انبارها از مواد غذائى خالى و محصولات کشاورزى آن سال هنوز جمع آورى نشده بود و حرکت در چنین شرائطى براى مسلمانان بسیار مشکل بود، ولى فرمان خدا و پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) است و به هر حال باید حرکت کرد، و بیابان طولانى و پر مخاطره میان مدینه و تبوک را پیمود!.
این لشکر که به خاطر مشکلات زیادش از نظر اقتصادى و از نظر مسیر طولانى ، و بادهاى سوزان سموم ، و طوفانهاى کشنده شن ، و نداشتن مرکب کافى به جیش العسرة ! (لشکر مشکلات !) معروف شد تمام سختیها را تحمل کرد و در آغاز ماه شعبان ، سال نهم هجرت ، به سرزمین تبوک رسید، در حالى که پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) على (علیهالسلام ) را بجاى خود در مدینه گذارده بود، و این تنها غزوه اى بود که
على (علیهالسلام ) در آن شرکت نکرد.
این اقدام پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) یک اقدام بسیار بجا و ضرورى بود، زیرا بسیار محتمل بود بعضى از بازماندگان مشرکان و یا منافقان مدینه که ببهانه هائى از شرکت در میدان تبوک سر باز زده بودند، از غیبت طولانى پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) و سربازانش استفاده کنند، و به مدینه حمله ور شوند، زنان و کودکان را بکشند و مدینه را ویران سازند، ولى وجود على (علیهالسلام ) در مدینه سد نیرومندى در برابر توطئه هاى آنها بود.
بهر حال هنگامى که پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) به تبوک رسید اثرى از سپاهیان روم ندید، گویا به هنگامى که از حرکت سپاه عظیم اسلام با آن شهامت و شجاعت عجیبى که در جنگها نشان داده بودند و کم و بیش به گوش رومیان رسیده بود با خبر شدند، صلاح در این دیدند که ارتش خویش را به درون کشور فرا خوانده چنین وانمود کنند که خبر تمرکز ارتش روم در مرزها به قصد حمله به مدینه ، شایعه بى اساسى بیش نبوده است ، چرا که از دست زدن به چنین جنگ خطرناکى که مستمسک و مجوزى نیز نداشت وحشت داشتند.
ولى حضور سپاه اسلام با این سرعت در میدان تبوک چند درس به دشمنان اسلام داد:
اولا - این موضوع به ثبوت رسید که روحیه جنگى سربازان اسلام آنچنان قوى است که از درگیرى با نیرومندترین ارتش آن زمان نیز بیمى ندارد.
ثانیا - بسیارى از قبائل و امراى اطراف تبوک به خدمت پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) آمدند و پیمان عدم تعرض با پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) امضا کردند و فکر مسلمانان از ناحیه آنان آسوده شد.
ثالثا - امواج اسلام به داخل مرزهاى امپراطورى روم نفوذ کرد و به عنوان یک واقعه مهم روز این صدا همه جا پیچید، و زمینه را براى توجه رومیان
به اسلام فراهم ساخت .
رابعا - مسلمانان با پیمودن این راه و تحمل آن زحمات ، راه را براى فتح شام در آینده هموار ساختند و معلوم شد که این راه سرانجام پیمودنى است .
و این فوائد بزرگ چیزى بود که به زحمت لشگرکشى مى ارزید.
به هر حال پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) با سپاهیان خود طبق سنتى که داشت مشورت کرد که آیا به پیشروى ادامه دهیم یا باز گردیم ، راى بیشتر آنها بر آن قرار گرفت که بازگشت بهتر است و با روح برنامه هاى اسلامى سازگارتر، به خصوص که سپاهیان اسلام بر اثر مشقت طاقت فرساى راه خسته و کوفته شده بودند، و مقاومت جسمانى آنها تضعیف شده بود.
پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) این نظر را تصویب کرد و سپاه اسلام به مدینه بازگشت .
آیه و ترجمه


یأ یها الذین ءامنوا اتقوا الله و کونوا مع الصدقین (119)



ترجمه :

119 - اى کسانى که ایمان آورده اید از (مخالفت فرمان ) خدا بپرهیزید و با صادقان باشید.
تفسیر:
با صادقان باشید
در آیات گذشته ، سخن درباره گروهى از متخلفان در میان بود، متخلفانى که عهد و پیمان خود را با خدا و پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) شکسته ، و عملا اظهارات خود را در مورد ایمان به خدا و روز جزا تکذیب نموده بودند و دیدیم که چگونه مسلمانان با قطع رابطه خود از آنها تنبیهشان کردند!
اما در آیه مورد بحث اشاره به نقطه مقابل آنها کرده ، دستور مى دهد که
رابطه خود را با راستگویان و آنها که بر سر پیمان خود ایستاده اند محکم بدارند.
نخست مى فرماید: (اى کسانى که ایمان آورده اید از مخالفت فرمان خدا بپرهیزید) (یا ایها الذین آمنوا اتقوا الله ).
و براى اینکه بتوانند راه پر پیچ و خم تقوا را بدون اشتباه و انحراف بپیمایند اضافه مى کند: (با صادقان باشید) (و کونوا مع الصادقین ).
در اینکه منظور از (صادقین ) چه کسانى است ، مفسران احتمالات گوناگونى داده اند.
ولى اگر بخواهیم راه را نزدیک کنیم ، باید به خود قرآن مراجعه کنیم که در آیات متعددى (صادقین ) را تفسیر کرده است .
در سوره بقره مى خوانیم : لیس البر ان تولوا وجوهکم قبل المشرق و المغرب و لکن البر من آمن بالله و الیوم الاخر و الملائکة و الکتاب و النبیین و آتى المال على حبه ذوى القربى و الیتامى و المساکین و ابن السبیل و السائلین و فى الرقاب و اقام الصلوة و آتى الزکوة و الموفون بعهدهم اذا عاهدوا و الصابرین فى الباساء و الضراء و حین الباس اولئک الذین صدقوا و اولئک هم المتقون (بقره - 177).
در این آیه مى بینیم پس از آنکه مسلمانان را از گفتگوهاى اضافى درباره مساءله تغییر قبله نهى مى کند حقیقت نیکوکارى را براى آنها چنین تفسیر مى کند: ایمان به خدا و روز رستاخیز و فرشتگان و کتب آسمانى و پیامبران ، سپس انفاق در راه خدا به نیازمندان و محرومان ، و بر پا داشتن نماز، و پرداختن زکات ، و وفاى به عهد، و استقامت در برابر مشکلات به هنگام جهاد، و پس از ذکر همه اینها مى گوید: کسانى که این صفات را دارا باشند، صادقان و پرهیزگارانند.
و به این ترتیب صادق کسى است که داراى ایمان به تمام مقدسات و بدنبال
آن عمل در تمام زمینه ها باشد.
و در آیه 15 سوره حجرات مى خوانیم : انما المؤ منون الذین آمنوا بالله و رسوله ثم لم یرتابوا و جاهدوا باموالهم و انفسهم فى سبیل الله اولئک هم الصادقون .
(مؤ منان تنها کسانى هستند که ایمان به خدا و پیامبرش آورده ، سپس شک و تردیدى به خود راه نداده اند (و علاوه بر این ) با اموال و جانهاى خود در راه خدا جهاد کردند، اینها صادقان هستند.
این آیه نیز (صدق ) را مجموعه اى از ایمان و عمل که در آن هیچگونه تردید و تخلفى نباشد معرفى مى کند.
و در آیه 8 سوره حشر مى خوانیم : للفقراء المهاجرین الذین اخرجوا من دیارهم و اموالهم یبتغون فضلا من الله و رضوانا و ینصرون الله و رسوله اولئک هم الصادقون .
در این آیه مؤ منان محرومى که على رغم همه مشکلات ، استقامت به خرج دادند و از خانه و اموال خود بیرون رانده شدند، و جز رضاى خدا و یارى پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) هدفى نداشتند، به عنوان صادقان معرفى شده اند.
از مجموع این آیات نتیجه مى گیریم که (صادقین ) آنهائى هستند که تعهدات خود را در برابر ایمان به پروردگار به خوبى انجام مى دهند، نه تردیدى به خود راه مى دهند، نه عقب نشینى مى کنند، نه از انبوه مشکلات مى هراسند بلکه با انواع فداکاریها، صدق ایمان خود را ثابت مى کنند.
شک نیست که این صفات مراتبى دارد، بعضى ممکن است در قله آن قرار گرفته باشند که ما نام آنها را معصومان مى گذاریم ، و بعضى در مراحل پائینتر.
آیا منظور از صادقین تنها معصومان است ؟
گر چه مفهوم صادقین همانگونه که در بالا ذکر کردیم ، مفهوم وسیعى است ، ولى از روایات بسیارى استفاده مى شود که منظور از این مفهوم در اینجا تنها معصومین هستند.
سلیم بن قیس هلالى چنین نقل مى کند: که روزى امیرمؤ منان (علیه السلام ) با جمعى از مسلمانان گفتگو داشت از جمله فرمود: شما را به خدا سوگند مى دهم آیا مى دانید هنگامى که خدا (یا ایها الذین آمنوا اتقوا الله و کونوا مع الصادقین ) را نازل کرد سلمان گفت : اى رسولخدا آیا منظور از آن عام است یا خاص ؟
پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) فرمود: ماءمورین به این دستور همه مؤ منانند و اما عنوان صادقین مخصوص برادرم على (علیه السلام ) و اوصیاء بعد از او تا روز قیامت است .
هنگامى که على (علیه السلام ) این سؤ ال را کرد، حاضران گفتند آرى این سخن را از پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) شنیدیم .
(نافع ) از (عبد الله بن عمر) در تفسیر آیه چنین نقل مى کند که خداوند نخست به مسلمانان دستور داد که از خدا بترسند، سپس فرمود: کونوا مع الصادقین یعنى مع محمد و اهلبیته (با پیامبر اسلام و خاندانش ).
گر چه بعضى از مفسران اهل تسنن مانند نویسنده المنار ذیل روایت فوقرا به این صورت نقل کرده اند مع محمد و اصحابه .
ولى با توجه به اینکه مفهوم آیه عام است و هر زمانى را شامل مى شود و مى دانیم صحابه پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) در زمان محدودى بودند، عبارتى که در کتب شیعه از عبد الله بن عمر نقل شده صحیحتر به نظر مى رسد.
نویسنده تفسیر برهان نظیر این مضمون را از طرق اهل تسنن نقل کرده و مى گوید: (موفق بن احمد) به اسناد خود از (ابن عباس ) در ذیل آیه فوق چنین
نقل کرده : هو على بن ابى طالب (او على بن ابى طالب است ).
سپس مى گوید: همین مطلب را (عبدالرزاق ) در کتاب (رموزالکنوز) نیز آورده است .
اما مساءله مهمتر این است که در آیه فوق دو دستور داده شده نخست دستور به تقوا و سپس دستور به همراه بودن با صادقین ، اگر مفهوم صادقین در آیه عام باشد و همه مؤ منان راستین و با استقامت را شامل گردد باید گفته شود و کونوا من الصادقین از صادقین باشید، نه با صادقین باشید (دقت کنید).
این خود قرینه روشنى است که (صادقین ) در آیه به معنى گروه خاصى است .
از سوى دیگر منظور از همراه بودن این نیست که انسان همنشین آنها باشد بلکه بدون شک منظور آن است که همگام آنها باشد.
آیا اگر کسى معصوم نباشد ممکن است بدون قید و شرط، دستور پیروى و همگامى با او صادر شود؟ آیا این خود دلیل بر آن نیست که این گروه تنها معصومانند؟!
بنابراین آنچه را از روایات استفاده کردیم ، با دقت و تاءمل از خود آیه نیز مى توان استفاده کرد.
جالب توجه اینکه مفسر معروف (فخررازى ) که به تعصب و شک آورى معروف است ، این حقیقت را پذیرفته (هر چند غالب مفسران اهل تسنن ، با سکوت ، از این مساءله گذشته اند!) و مى گوید: (خداوند مؤ منان را به همراه بودن با صادقین دستور داده ، بنابراین آیه دلالت بر این دارد که : آنها که جائز الخطا هستند باید به کسى اقتدا کنند که معصوم است ، تا در پرتو او از خطا مصون بمانند، و این معنى در هر زمانى خواهد بود، و هیچ دلیلى بر اختصاص آن
به عصر پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) نداریم ).
ولى بعدا اضافه مى کند: (قبول داریم که مفهوم آیه این است و در هر زمانى باید معصومى باشد، اما ما این معصوم را مجموع امت مى دانیم نه یک فرد!، و به تعبیر دیگر این آیه دلیل بر حجیت اجماع مؤ منین و عدم خطاى مجموع امت است ):
به این ترتیب فخر رازى نیمى از راه را به خوبى پیموده ، اما در نیمه دوم گرفتار اشتباه شده است ، اگر او به یک نکته که در متن آیه است توجه مى کرد نیمه دوم راه را نیز بطور صحیح مى پیمود، و آن اینکه اگر منظور از صادقان مجموع امت باشد، خود این (پیرو) نیز جزء آن مجموع است ، و در واقع پیرو جزئى از پیشوا مى شود، و اتحاد تابع و متبوع خواهد شد، در حالى که ظاهر آیه این است که پیروان از پیشوایان ، و تابعان از متبوعان جدا هستند (دقت کنید).
نتیجه اینکه آیه فوق از آیاتى است که دلالت بر وجود معصوم در هر عصر و زمان مى کند.
تنها سؤ الى که باقى مى ماند این است که (صادقین ) جمع است و باید در هر عصرى معصومان ، متعدد باشند.
پاسخ این سؤ ال نیز روشن است و آن اینکه مخاطب تنها اهل یک عصر نیستند، بلکه آیه تمام اعصار و قرون را مخاطب ساخته و مسلم است که مجموع مخاطبین همه اعصار با جمعى از صادقین خواهند بود، و به تعبیر دیگر چون در هر عصرى معصومى وجود دارد، هنگامى که همه قرون و اعصار را مورد توجه قرار دهیم سخن از جمع معصومان به میان خواهد آمد، نه از یک فرد.
شاهد گویاى این موضوع آن است که در عصر پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) جز او کسى
که واجب الاطاعة باشد وجود نداشت ، و در عین حال آیه به طور مسلم شامل مؤ منان زمان او مى شود، بنابراین مى فهمیم منظور جمع در یک زمان نیست بلکه جمع در مجموعه زمانهاست .
آیه و ترجمه


ما کان لا هل المدینة و من حولهم من الا عراب ان یتخلفوا عن رسول الله و لا یرغبوا بانفسهم عن نفسه ذلک بانهم لا یصیبهم ظماء و لا نصب و لا مخمصة فى سبیل الله و لا یطون موطئا یغیظ الکفار و لا ینالون من عدو نیلا الا کتب لهم به عمل صلح ان الله لا یضیع اجر المحسنین (120)
و لا ینفقون نفقة صغیرة و لا کبیرة و لا یقطعون وادیا الا کتب لهم لیجزیهم الله احسن ما کانوا یعملون (121)



ترجمه :

120 - سزاوار نیست که اهل مدینه و بادیه نشینانى که اطراف آنها هستند از رسول خدا تخلف جویند، و براى حفظ جان خویش از جان او چشم بپوشند، این به خاطر آن است که هیچ تشنگى به آنها نمى رسد، و نه خستگى ، و نه گرسنگى در راه خدا، و هیچ گامى که موجب خشم کافران شود برنمى دارند، و ضربهاى از دشمن نمى خورند، مگر اینکه به واسطه آن عمل صالحى براى آنها نوشته مى شود، زیرا خداوند پاداش نیکوکاران را ضایع نمى کند.
121 - و هیچ مال کوچک یا بزرگى را (در این راه ) انفاق نمى کنند و هیچ سرزمینى را (به سوى میدان جهاد و یا در بازگشت ) نمى پیمایند، مگر اینکه براى آنها نوشته مى شود تا خداوند آن را به عنوان بهترین اعمالشان پاداش دهد.
تفسیر :
مشکلات مجاهدان بى پاداش نمى ماند
در آیات گذشته بحثهائى پیرامون سرزنش کسانى که از غزوه تبوک خود دارى کرده بودند، به میان آمد، این دو آیه مورد بحث به عنوان یک قانون کلى و همگانى ، بحث نهائى را روى این موضوع مى کند.
نخست مى گوید: (مردم مدینه و بادیه نشینانى که در اطراف این شهر که مرکز و کانون اسلام است زندگى مى کنند حق ندارند، از رسولخدا (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) تخلف جویند) (ما کان لاهل المدینة و من حولهم من الاعراب ان یتخلفوا عن رسول الله ).
(و نه حفظ جان خود را بر حفظ جان او مقدم دارند) (و لا یرغبوا بانفسهم عن نفسه ).
چرا که او رهبر امت ، و پیامبر خدا، و رمز بقاء و حیات ملت اسلام است ، و تنها گذاردن او نه فقط پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) را به خطر مى افکند، بلکه آئین خدا و علاوه بر آن موجودیت و حیات خود مؤ منان را نیز در خطر جدى قرار خواهد داد.
در واقع قرآن با استفاده از یک بیان عاطفى ، همه افراد با ایمان را به ملازمت پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) و حمایت و دفاع از او در برابر مشکلات تشویق مى کند، مى گوید: جان شما از جان او عزیزتر، و حیات شما از حیات او باارزشتر نیست آیا ایمانتان اجازه مى دهد او که پرارزشترین وجود انسانى است ، و براى نجات و رهبرى شما مبعوث شده به خطر بیفتد، و شما سلامت طلبان براى حفظ جان خویش از فداکارى در راه او مضایقه کنید؟!
مسلم است تاکید و تکیه روى مدینه و اطرافش به خاطر آن است که در آن
روز کانون اسلام مدینه بود، و الا این حکم نه اختصاصى به مدینه و اطراف آن دارد و نه مخصوص پیامبر (صلى اللّه علیه و آله و سلّم ) است .

    




 

نظرات 0 + ارسال نظر
برای نمایش آواتار خود در این وبلاگ در سایت Gravatar.com ثبت نام کنید. (راهنما)
ایمیل شما بعد از ثبت نمایش داده نخواهد شد